Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006 | 3
Á
rannsóknarstefnu um hug- og
félagsvísindi í Reykjavík 16.
janúar síðastliðinn flutti ungur
mannfræðingur, Ólöf Gerður
Sigfúsdóttir, framsögu þar
sem hún hélt því fram að
menningararfur okkar Íslendinga væri í raun-
inni óttalegur menningararfi sem okkur bæri
að reyta sem mest burt til þess að hann kæfði
ekki annan gróður í okkar andlegu jurtagörð-
um. Að minnsta kosti skyldum við gæta þess
að háma þennan arfa ekki í okkur í óhófi hald-
andi að hann væri holl og næringarrík fæða.
Ræða Ólafar birtist síðar
á Kistunni, og má lesa
hana þar undir titlinum
„Menningararfur í einskismannslandi“.
Ólöf á skilið heiður og lof fyrir að hefja máls
á þessu efni. Það er sjálfsagt og nauðsynlegt
fyrir okkur að velta þeirri spurningu upp alltaf
annað kastið hvers vegna við leggjum sérstaka
rækt við menningu okkar, fremur en það besta
sem menning heimsins hefur að bjóða, og
hvort við eigum yfirleitt að gera það. „Aþþí
bara“ er ekkert svar við þessu fremur en öðru.
Helsta forsendan fyrir rannsóknum á menn-
ingararfi, þegar þær hófust af krafti á 19. öld,
var sú að hver þjóð byggi yfir einhverju sér-
stöku eðli, þjóðaranda, sem væri hægt, og mik-
ilvægt, að uppgötva í menningararfinum. Þessi
forsenda er óneitanlega úrelt. Annaðhvort
verðum við að finna aðrar forsendur eða end-
urskoða gagngert það sem við erum að gera.
Útúrdúr um samtímamenningu
Raunar er ekki víst að efasemdir Ólafar eigi
eingöngu við fornan, sögulegan menningararf.
Hvers vegna gefum við Íslendingar út hlut-
fallslega margfalt fleiri bækur og sýnum fleiri
leikrit eftir Íslendinga en nokkur þjóð önnur?
Er það ekki merki um þröngsýni og útúrboru-
lega þjóðhverfu? Við erum ekki nema einn
tuttuguþúsundasti hluti mannkynsins, kannski
einn fimmþúsundasti hluti þess hluta sem býr
við nokkurn veginn sams konar menningu og
við og framleiðir því list sem við ættum að geta
skilið og metið.
Hagkvæmnisrök, mætti segja; verk eftir Ís-
lendinga liggja fyrir á íslensku, og lesendur
vilja fá verkin á íslensku. En ég efast um að
þau rök haldi. Ritlaun til útlendra höfunda eru
ekki há, og þýðingarkostnaður lágur í sam-
anburði við að halda tugum rithöfunda uppi á
starfslaunum ár eftir ár. Innlendar samtíma-
bókmenntir eru nauðsynleg speglun, greining,
túlkun á veruleika okkar sjálfra, mundu marg-
ir segja þeim til réttlætingar, og þar kann að
skilja á milli þeirra og fornbókmennta okkar.
Öll eigum við sjálfsagt margfalt meira sameig-
inlegt með almenningi um gervalla Evrópu og
Norður-Ameríku en við eigum með Guðrúnu
Ósvífursdóttur eða Gísla Súrssyni. „The Past
is a Foreign Country“, „Fortíðin er útland“,
sagði maður að nafni David Lowenthal í
bókartitli, og það er einmitt ekki síst fram-
andleikinn sem gerir fortíðina áhugaverða. Ég
ætla því ekki að flækja málið með því að
blanda samtímamenningunni frekar inn í það.
Hins vegar ætla ég að tína fram nokkrar rök-
semdir fyrir því að við Íslendingar eigum að
hirða um menningararf okkar.
Sögumenn heimsþorpsins
Hugsum okkur að við værum að spjalla saman
í kátum kunningjahópi. Mér dettur í hug saga
sem mér finnst passa vel inn í umræðuna; ég
held að aðrir þekki söguna ekki en þeim mundi
kannski finnast hún góð ef ég segði hana. Ef
ég segi söguna, og álit mitt reynist rétt, þá hef
ég gert þennan kunningjafund svolítið
skemmtilegri og/eða fróðlegri en ella. Ég hef
gert umhverfi mínu svolítið gott, gert tilveru
fólks þann daginn örlitlu auðugri. Ef ég hins
vegar þegi og hugsa: „Ekki skal ég láta standa
mig að því að halda að mín saga sé eitthvað
betri en sögurnar sem hinir eru að segja,“ þá
er ég bara leiðindagaur, fýlupoki, og geri eng-
um manni gott.
Eitthvað hliðstætt gerist á markaðstorgi
heimsþorpsins. Þangað mætir hvert samfélag,
ekki bara til að versla heldur einnig til að
skiptast á reynslusögum. Það samfélag sem
auðgar heiminn að sögum gerir hann örlitlu
skemmtilegri en ella, og það er hlutverk þess,
jafnvel skylda, að gera það.
Nú gæti Ólöf Gerður Sigfúsdóttir auðvitað
bent á að það eru ekki endilega Grikkir sem
segja sögur af Forn-Grikkjum, ennþá síður
Egyptar sem segja sögur af Forn-Egyptum
(enda allt önnur þjóð) eða indíánar sem segja
sögur af frumbyggjum Ameríku. Kræst, eru
sögurnar ekki öllum aðgengilegar á prenti?
mætti segja. Það er óþarfi að vera sífellt að
grúska í þeim í handritum í Árnagarði.
Ókei, svara ég, ekki höfum við á móti því að
útlendingar leggist í sögurnar okkar. En við
sem erum alin upp á íslensku höfum afskap-
lega mikið forskot á þessu sviði vegna þess
hvað tungumál okkar stendur nærri máli
sagnanna. Og okkur sem fáumst við þessi
fræði finnst að umheimurinn hafi tekið minna
eftir þeim en skyldi. Við þykjumst luma á sögu
sem skemmtilegt gæti verið að segja heimin-
um. Því skyldum við ekki prófa að gera það og
vera svolítið góð með okkur þegar við finnum
að einhver tekur eftir?
Áhugasamasti áheyrendahópur okkar er
væntanlega fræðaheimurinn; miðaldafræði
okkar eiga greiðastan aðgang að miðaldafræð-
um heimsins. En stærsti hópurinn er ferða-
menn sem koma til Íslands. Því er rétt að taka
fram að ég er ekki að tala um að selja túristum
menningararfinn. Menning hefur eigið gildi og
því þarf ekki að skipta henni yfir í peninga til
að sjá verðmæti hennar. Hún hefur hins vegar
ekki skiptagildi vegna þess að hún eyðist ekki
þótt við veitum öðrum hlutdeild í henni. Menn-
ingarsamskipti eru viðskipti af því tagi þegar
hvorugur aðilinn lætur neitt af hendi, annar
bara sýnir hinum í hendi sér, og um slík við-
skipti hefur hagfræðin líklega lítið að segja.
Afstæðið í heimssýn okkar
Samt er það vissulega satt að við leggjum
rækt við íslenskan menningararf, meira en
annarra þjóða fólk, ekki eingöngu til þess að
miðla honum til annarra, heldur af því að okk-
ur finnst hann koma okkur meira við en ann-
arra þjóða arfur. Við finnum til svolítillar eign-
argleði þegar við tökum eftir því einu sinni enn
hvað Laxdæla er frábær saga, þó að höfundar-
rétturinn sé löngu fallinn úr gildi og skynsemi
okkar trúi því ekki að við séum umtalsvert
skyldari söguhöfundinum en hver annar íbúi í
New York eða Moskvu.
Þessa staðreynd má túlka á ólíkan hátt, en
ég held að fróðlegast sé að benda á að við
sjáum heiminn í perspektívi; það sem er nær
okkur skynjum við sem stærra og mikilvæg-
ara en það sem er fjær. Augljóst virðist að fé-
lagsverur geti ekki lifað án þess að skynja
heiminn svona. „Alþjóðrækni er hverjum
manni of stór,“ sagði Stephan G. Stephansson
réttilega. „Ég elska allan heiminn,“ sagði aftur
á móti dótturdóttir mín ein, meðan enn var
mikið af Guði í henni, eins og meistari Þór-
bergur hefði sagt, en það var sjálfsagt sagt af
því að hún vissi svo lítið hvað heimurinn er
stór.
Samt er auðvitað engin lausn í því að halda
fram að við eigum að sinna því sem standi okk-
ur næst vegna þess að við höfum einfaldlega
eðli til þess. Það getum við prófað með því að
þrengja sjónarhornið enn meira. Einu sinni
fyrir mörgum árum heyrði ég sagt frá því að
einkarekin sjónvarpsstöð á Ólafsfirði væri vin-
sælasta stöðin þar í bæ; er það ekki nokkuð
langt gengið í grenndaráhuga? Sömuleiðis
fyndist okkur frekar þröngsýnt að vilja helst
ekki lesa skáldsögur sem gerðust annars stað-
ar en í Vesturbænum í Reykjavík eða kaupa
helst ekki aðrar bækur en þær sem væru gefn-
ar út af Vestfirska forlaginu.
Stundum hef ég haldið því fram að sögu-
menntun, sú menntunargrein sem ég hef lengi
fengist við, gangi einmitt út á að víkka út þann
hóp fólks sem nemendur segja „við“ um, og
það gerir önnur menntun og uppeldi sjálfsagt
oft líka. – Þess vegna er ég tortrygginn á að
kenna börnum mikið af sögu barna og hef allt-
af horfið frá þeirri hugmynd, sem hefur vissu-
lega hvarflað að mér, að það ætti að skrifa sér-
staka kvennasögu fyrir stúlkur og karlasögu
fyrir stráka í skólum. – Í frumbernsku hefur
barnið sjálfsagt hugmyndina „við“ eingöngu
um sig og móður sína; svo bætist fjölskyldan
við, skólafélagar, þorpið, landið, „hinn vest-
ræni heimur“, „alþjóðasamfélagið“, þó án þess
að perspektívið hverfi nokkurn tímann.
Auðvitað er ekkert sjálfgefið að samstöðu-
hugmynd okkar eigi að staðnæmast við þjóð-
ríkið; það var umfram allt evrópsk þjóðernis-
hyggja 19. aldar sem sló föstu að svo skyldi
vera. En það merkir ekki að þjóðríkið myndi
eitthvað verri eða óraunverulegri mörk um til-
veru okkar en hver önnur. Þvert á móti er sú
eining þjóðmenningar og ríkis sem var lög-
helguð á 19. öld gríðarlega sterk og á margan
hátt vel fallin til að vera skoðuð sem heild í
hvers konar menningarfræðum. Þjóðríkið
fékk óorð á sig eftir heimsstyrjaldir 20. aldar
vegna þess að hugmyndinni um það var kennt
um ófriðinn. Hvað sem um það má segja sýnist
mér að á 21. öld sé hugmyndin um algildan
rétt hins vestræna, lýðræðislega, tjáningar-
frjálsa heims meiri ógnun við heimsfriðinn. Oft
er sagt að herforingjar búi sig sífellt undir að
sigra í síðasta stríði fremur en því næsta. Ég
held að þeir sem berjast gegn þjóðríkishug-
myndinni séu að reyna að hindra síðasta stríð.
Við sem sýslum við menningaruppeldi
streitumst við að víkka sjónarhorn fólks út, en
það getum við aðeins gert ef við höfum skiln-
ing á því að okkur er eiginlegt að sjá heiminn í
perspektívi. Ef við áttum okkur ekki á því get-
ur farið fyrir okkur eins og borgfirska bóndan-
um sem komst að þeirri niðurstöðu að flug-
vélar flygju alls ekkert hratt. Hann hafði
miðað hraða flugvélar við hraða kaupakonu
sinnar á gangi í sömu átt úti á túni, og flugvél-
in dró varla neitt fram úr konunni.
Jafnvægið
Aðalatriði þessa máls held ég að sé að við tök-
um ekki trú á að neitt eitt sé rétt, viðeigandi
viðfangsefni menningarfræða okkar. Ég mæli
fyrir jafnvægi hins heimalega og heimslega,
allt frá fjölskyldunni til veraldarinnar. Ég er
sammála Ólöfu Gerði Sigfúsdóttur þegar hún
stingur upp á að „mannkynssagan eigi að fá
jafnmikið vægi [í skólakerfinu] og Íslands-
sagan“. Og það vill svo vel til að þannig mun
það vera nokkurn veginn í raun. Þegar ég
gekk í skóla, í kringum miðja 20. öld, var lík-
lega heldur meira um mannkynssögu en Ís-
landssögu í skólunum. Síðan mun Íslands-
sagan hafa sótt frekar á, og nú með síðustu
námskrá var tekið að blanda saman Íslands-
sögu og veraldarsögu í grunnáföngum fram-
haldsskólans. Það tel ég ágæta nýjung, því
nemendur læra þá að líta á Ísland sem hluta
umheimsins. Við Ólöf Gerður erum því líklega
nokkurn veginn sammála að því er varðar sög-
una og getum bæði verið ánægð, er það ekki?
Þannig held ég að því sé kannski farið á
sviði annarra menningarfræða okkar líka, að
fréttir af alveldi hins þjóðlega séu stórlega
orðum auknar.
Við og menningararfurinn
Greinin er skrifuð í tilefni af grein Ólafar
Gerðar Sigfúsdóttur er birtist á www.kist-
an.is
Menningararfi Við skyld-
um gæta þess að háma
þennan arfa ekki í okk-
ur í óhófi haldandi að
hann væri holl og nær-
ingarrík fæða.
Eftir Gunnar Karlsson
gunnark@hi.is
Höfundur er prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands.