Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006
F
áir vissu af upptökunum á fyr-
irlestrunum fyrr en nýlega,
þegar hinn aldni áhugamaður
um fræði Einars, færði þau
að gjöf félagsskap, sem held-
ur á loft kenningum Einars
og þeirra sem fylgja í fótspor hans með eig-
in rannsóknum.
Einar Pálsson (1925–1996) fræðimaður og
fyrrverandi skólastjóri Málaskólans Mímis
er kunnastur fyrir kenningar sínar um rætur
íslenskrar menningar. Hann
fæddist í Reykjavík, hlaut cand.
phil.-gráðu 1946 og B.A. gráðu í
ensku og dönsku 1957 frá Háskóla Íslands.
Hann útskrifaðist frá The Royal Academy of
Dramatic Art í London árið 1948 og starfaði
um hríð sem leikstjóri hjá Leikfélagi
Reykjavíkur.
Goðsagnakenningin
Kenningar sínar setti hann fram árið 1969
og þróaði þær áfram í samtals 11 bókum á
íslensku og þremur á ensku. Kenningar hans
má flokka í fernt:
Goðsagnakenningin: Goðsagnauppruni Ís-
lendingasagna
Íslenskar fornsagnir eru að verulegu leyti
goðsagnir að uppruna. Söguhetjurnar eru
persónugervingar hugtaka úr goðsögnum,
s.s. frjósemi, réttlætis, tíma, dauða og höf-
uðskepnanna (frumefnanna) fjögurra. Einar
færði rök fyrir því að mörg atriði í fornsög-
unum yrðu skiljanleg ef goðsagnir Miðjarð-
arhafsþjóða og Kelta væru hafðar til hlið-
sjónar. Hann tók Njálu sérstaklega fyrir og
taldi að t.d. Kári tengdist tíma og lofti, Njáll
frjósemi, sköpun og vatni, Skarphéðinn eldi,
réttlæti og dauða, Höskuldur tengdist sáð-
korni og frjósemi, Gunnar á Hlíðarenda
tengdist sól, Hallgerður tunglinu, Mörður
jörð og Bergþóra Hel. Goðsagnir þær sem
skína í gegnum fornsögurnar eru hluti af
árstíðabundinni frjósemisdýrkun Freys og
Freyju, sem voru náskyld svipuðum goð-
mögnum við Miðjarðarhafið, einkum Ósíris
og Ísis. Þessar frjósemistengdu goðsagnir
voru, að mati Einars, tengdar vissum land-
svæðum á Íslandi, og hluti af því að gera
landið byggilegt í augum heiðinna landnáms-
manna. Með tímanum runnu þessar svæð-
isbundnu goðsagnir saman við sagnir af
raunverulegum persónum og urðu efniviður
Íslendingasagna. Íslendingasögurnar eru
þannig sprottnar upp úr því sem kalla mætti
trúarlegt landslag eða goðsagnalandslag.
Allegóríukenningin
Íslendingasögur sem allegóríur.
Sumir sagnaritarar virðast hafa mótað
goðsagnaarfinn í allegórískar sögur. Njála,
til dæmis, varð yfirgripsmikil allegóría um
kristnitökuna. Njálsbrenna markaði aldaskil
milli heiðni (og keltneskrar kristni) og róm-
verskrar kristni. Kári, vindurinn og tíminn,
sem lifði brennuna líkt og fuglinn Fönix varð
persónugervingur heilags anda. Höfuðtil-
gangur með allegóríunni var að kristna hið
heiðna trúarlega landslag. Hrafnkels saga er
líka allegóría að mati Einars, en markmið
hennar er meira siðræns eðlis.
Mælingakenningin
Útmæling goðsagnalandslags.
Að því gefnu að goðsagnakenningin sé
rétt, má álykta að goðsagnasvæðin, sem að
ofan er getið (og eru jafnframt sögusvið Ís-
lendingasagna), eigi að endurspegla him-
neska reglu og vera tímakvarði í leiðinni.
Einfaldasta leiðin til þess er að hugsa sér
miðju og taka þaðan mið af stjarnfræðilega
marktækum punktum á sjóndeildarhring,
s.s. höfuðáttum og sólarupprás og sólarlagi
um sólstöður. Kennileiti á jörðu niðri sem
tengjast þessum stefnum fá þannig goð-
fræðilega merkingu. Einar gerði ekki aðeins
ráð fyrir goðsagnalandslagi af þessu tagi,
heldur áleit að stærð þess hafi verið ná-
kvæmlega skilgreind og útmæld. Hann áleit
að fornmenn hafi hugsað sér það sem hring
sem endurspeglaði sjóndeildarhring og him-
inhring (dýrahringinn). Þennan hring nefndi
Einar jafnan Hjól Rangárhverfis. Þvermál
hringsins skipti máli og átti að hafa verið
216.000 fet (um 64 km). Mælingakenning
Einars var tilraun hans til að sameina (a)
það sem vitað er um norræna heiðni; (b) það
sem álykta má af sambærilegum heimildum
um forn trúarbrögð indó-evrópskra manna;
(c) það sem vitað er um stjarnfræðikunnáttu
fornþjóða og (d) þá innsýn í norræna goða-
fræði sem fæst með því að horfa á Íslend-
ingasögurnar sem goðsagnir. Þessi ein-
kennilega tala, 216.000, er vel þekkt í
hindúasið og babýlonskri goðafræði en þekk-
ist tvöfölduð sem fjöldi Einherja í Valhöll.
Goðaveldiskenningin
Tengsl goðsagna og goðaveldis
Íslenska goðaveldið í heiðni (930–1000) var
hugsað sem endurspeglun himneskrar reglu.
Þannig mátti líta á goðana 36 sem fulltrúa
himinhrings, og til samans jafngiltu þeir
konungi í goðfræðilegum skilningi. Einar
taldi að goðarnir hefðu búið yfir hinni goð-
fræðilegu þekkingu sem fylgdi goðsagna-
landslaginu. Einar gerði ennfremur ráð fyrir
að germönsk heiðni hefði, líkt og önnur ná-
læg trúarbrögð, orðið fyrir áhrifum af speki
Pýþagórea og Platónista um að eðli heims-
ins, og þarmeð hins goðlæga hluta hans,
væri fólgið í tölum og hlutföllum. Hann hélt
því fram að þessi speki hefði legið að baki ís-
lenska goðaveldinu og konungdæmum
grannlandanna.
Með vinnutilgátunni um Hjól Rang-
árhverfis sýndi hann hvernig heiðnir menn
gerðu nýnumið land sér undirgefið með því
að koma á reglu þar sem áður ríkti óreiða,
kaos. Himinhringur festur við land og innan
hans skipulag, kosmos i samræmi við helgar
tölur og geometríu.
Sem kunnugt er hlutu kenningar Einars
ekki þær viðtökur fræðimanna sem hann
vonaðist eftir. Eru ýmsar ástæður fyrir því,
og þær helstar, að hann vann þeim ekki fylgi
innan fræðimannasamfélags eftir þeim leik-
reglum sem þar tíðkast, einkum hvað snertir
útgáfu í viðurkenndum fræðiritum og eins
voru kenningarnar of framandi og bylting-
arkenndar og báru svip af öfgakenningum
sumra gervivísinda. Það voru einkum hinar
meintu landmælingar sem stóðu í mönnum.
En þeir sem þekktu Einar vissu, að hann
byggði kenningar sínar á mikilli þekkingu og
fágætri yfirsýn og líka á sérstökum hæfi-
leika til að tengja saman þekkingarbrot sem
í fyrstu virðast fjarskyld. Ályktunargáfu
hans var við brugðið og fræði hans eru
hreint ekki úr heimi gervivísinda. Það gerir
vinnulag hans, þar sem hann beitir fræði-
tilgátum að hætti raunvísindamanna og ætl-
ast til þess að forspár tilgátnanna séu sann-
reyndar með nánari athugunum. Margt
virðist skrýtið í kenningum hans, en það
stafar oftar en ekki af því að menningar-
heimur fornþjóða er okkur flestum algerlega
framandi. Þarf ekki nema að vitna í skáld-
sögur Dan Brown, Da Vinci lykilinn og
Engla og djöfla til að lesendur skilji hvað átt
er við.
Á því langa tímabili sem Einar vann að út-
gáfu bóka sinna (1969–1996) þróuðust kenn-
ingar hans. Sumar hugmyndir sem birtust í
fyrstu bókunum, einkum hinni fyrstu, Bak-
sviði Njálu, dóu út áður en þær urðu nægi-
lega rökstuddar, en aðrar hugmyndir tóku
flugið á miðju tímabilinu.
Bækurnar í Guðspekifélaginu
Einar Pálsson var svo langt á undan sinni
samtíð, að ekki var við öðru að búast en að
kenningar hans féllu í gleymsku strax að
honum látnum. Þó lifði kunningskapur meðal
nokkurra manna sem höfðu notið verka hans
og haft ánægju af. Ef einhvern slíkan vant-
aði inn í bókakost sinn mátti leita til fjöl-
skyldunnar á Sólvallagötunni til að bæta úr
því. Eins, ef nýir áhugamenn komu fram á
sviðið og vildu eignast ritsafnið.
En fyrir nokkrum misserum gerðist það
að lítill hópur manna og kvenna ákvað að
reyna að halda utan um kenningaarf Einars.
Fekk hópurinn því til leiðar komið, að bóka-
safn Einars, þ. á m. vinnubækur hans, var
fluttur í húsnæði Guðspekifélagsins við Ing-
ólfsstræti þar sem það er nú varðveitt í sér-
stöku herbergi, aðgengilegt hverjum þeim
sem vill rannsaka kenningar hans.
Guðspekifélagið, sem starfað hefur óslitið
frá 1912, hefur í tæpa öld verið eina almenn-
ingsfélagið í landinu, sem hefur allar greinar
heimspeki og trúarbragða fordómalaust á
dagskrá. Félagið á fyrir mikið bókasafn og
rekur bókaþjónustu, sem félagsmenn hafa
aðgang að til sjálfsmenntunar á kjörsviðum
sínum.
Verið er að bæta safnkostinn, og liður í
því er útgáfa geisladiska með segulbands-
upptökum frá fyrirlestrum sem Einar hélt í
Norræna húsinu árið 1970.
Jafnframt mynduðu áhugamennirnir sér-
staka grein, stúku, innan félagsins, sem
nefnist Baldur. Félagar koma úr ýmsum átt-
um og stéttum, leikir og lærðir. Þeir sjá um
fyrirlestrahald 3–4 helgar á vetri hverjum.
Flytjendur þar eru menn sem vinna með
ýmsum hætti úr hugmyndum þeim sem Ein-
ar Pálsson byggði á, eða hafa sitthvað fram
að færa, sem tengist þeim og víkkar sjón-
sviðið. Einar ætlaðist til að aðrir prófuðu til-
gátur hans og sannreyndu þær eða afsönn-
uðu.
Einstakir félagar vinna í landmæl-
ingakenningunni og eru að finna ýmsar hlið-
stæður Hjólsins í Rangárhverfi víða um
land. Aðrir lesa í hina fornu texta frá sjón-
armiði allegóríu og íhuga sérstaklega þær
greinar sem norrænufræðingar fyrri alda
skildu ekki og leiddu hjá sér að fjalla um.
Texti Snorra Eddu og kaflar í Heimskringlu
verða vart skildir til fulls nema beitt sé alle-
górískri hugsun, klassískri táknfræði og töl-
vísi Pýþagórasar. Hér kemur við sögu
spurningin um Sæmund fróða, nám hans í
Svartaskóla og áhrif hans á þau fræði sem
Snorri færði í letur.
Einar fann að því við þá sem höfðu tekið
saman og gefið út rit um norræna goðafræði
hversu mikla áherslu þeir lögðu á að hún til-
heyrði menningu Norðurlanda án sambands
við önnur menningarsvæði. Jafnvel svo að
köflum í ritum Snorra var sleppt úr útgáfu,
ef þeir samræmdust ekki þeirri skoðun.
Þessi stefna þjóðrækni og þar með einangr-
unar ríkti meðal þeirra sem fjölluðu um hinn
forna sið Norðurlanda lengst af á nítjándu
og tuttugustu öldinni. Um 1970 mótmælti
Einar Pálsson þessari skoðun og skömmu
áður Halldór Laxness í Vínlandspúnktum
sínum.
Með kynslóðaskiptum í fræðasamfélaginu
og almennri umræðu er nú svo komið að þar
gætir vaxandi víðsýni. Goðafræðin sem sér-
grein hefur rutt sér til rúms og leyst fílólóg-
ana af hólmi. Almennur áhugi á „nýöld“,
tímamótum tengdum dýrahringnum hefur,
þótt undarlegt sé, öðru fremur vakið athygli
á hugarheimi og speki fornaldar.
Hljóðbókin um Trú og landnám, 10 fyr-
irlestrar um rit númer tvö í röðinni RÍM,
kemur væntanlega út laugardaginn 25. mars
2006 í litlu upplagi. Þeir sem vilja kynna sér
hana geta gefið sig fram við bókaþjónustu
Guðspekifélagsins, Ingólfsstræti 22, 101
Reykjavík, eða sent fyrirspurn í netpósti á
hagall@hagall.is.
Trú og landnám
Hljóðbók með tíu fyrirlestrum Einars Páls-
sonar fræðimanns kemur út í dag, 25.mars.
Erindin voru tekin á segulband af áheyranda
í Norræna húsinu árið 1970 þegar Einar
fylgdi úr hlaði bók sinni Trú og landnám.
Árni
Reynisson
tók saman
Einar Pálsson fræðimaður (1925–1996).