Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006
R
étt fyrir jólin 2003 veikist einkadóttir banda-
rísku rithöfundanna Johns Gregorys Dunne og
Joan Didion af sjúkdómi sem virðist í fyrstu
vera sakleysisleg flensa, elnar í lungnabólgu en
endar sem allsherjar sýking svo halda þarf
dótturinni sofandi á sjúkrahúsi dögum saman.
Kvöldið fyrir gamlársdag, þegar þau hjónin setjast að snæðingi
eftir heimsókn á spítalann, verður John Gregory bráðkvaddur.
Það gerist svo snögglega að Joan heldur í fyrstu að hann sé að
spauga. Samt vissi hún auðvitað að hann var hjartveikur og
hafði sjálfur spáð fyrir um það með hvaða hætti hann mundi
deyja.
Lygileg atburðarás sem átti þó
eftir að verða enn lygilegri
En eins og rithöfundum er tamt vann Joan Didion úr þessum
áföllum með því að skrifa um þau. Hún settist niður tæpu ári
síðar og reyndi að greiða úr hugsunum sínum. Úr varð bók með
glæstum titli, The Year of Magical Thinking, sem vísar til þeirra
töfrahugsana sem áföllin kölluðu fram í höfundinum. Didion lýs-
ir tilganginum með skrifunum fremst í bókinni:
„Þetta er tilraun til þess að átta mig á tímanum sem fór í
hönd, vikum og síðan mánuðum sem brutu upp allar fastmótað-
ar hugmyndir sem ég hafði haft um dauðann,
um sjúkdóma, um líkur og heppni, um lán og
lánleysi, um hjónaband og börn og minni, um
sorg, um það hvernig fólk fæst og fæst ekki við
þá staðreynd að lífinu lýkur, um það hvað geðheilsan má við
litlu, um lífið sjálft“ (7).
Bókin hreppti The National Book Award í nóvember sl. og
hefur setið á metsölulistum auk þess sem hún hefur verið seld til
margra landa. Þannig gerist það aftur og aftur að eins dauði
verður annars brauð, ekki síst þegar rithöfundar eiga hlut að
máli, enda eru þeir eins konar endurvinnslustöðvar veruleikans
og ná sér oft best á strik þegar mikið liggur við. Sú spurning
vaknar gjarnan hvort rithöfundar séu þar með afætur, þeir lifi á
óförum annarra, en Didion virðist ekki vera upptekin af því.
Hún virðist uppteknari af því að miðla mennsku sinni og gerir
þannig lesendum, sem allir verða jú fyrir missi einhvern tíma á
lífsleiðinni eins og John Gregory bendir á, kleift að samsama sig
annarri syrgjandi manneskju sem e.t.v. gerir sorgina ögn létt-
bærari fyrir okkur öll.
Frægt par
John Gregory Dunne og Joan Didion höfðu lengi verið þekkt
par í bandarísku menningarlífi og um þau lék viss glamúrslikja.
Þau kynntust þegar hann var blaðamaður á tímaritinu Time og
hún á Vogue og giftu sig árið 1964. Þau voru og eru bæði þekktir
rithöfundar, hún sló í gegn með skáldsögunni Play It as It Lays
árið 1970, hann sló í gegn með skáldsögunni True Confessions
árið 1981 sem síðar var kvikmynduð. Bæði þóttu góðir greina-
smiðir, skrifuðu um bókmenntir, stjórnmál og menningarmál al-
mennt, en einna þekktust voru þau fyrir samvinnu sína fram í
rauðan dauðann og þá ekki síst að gerð kvikmyndahandrita. Til
þess var tekið að þau fóru gjarnan til Honolulu til að ljúka krefj-
andi verkefni. Meðal kvikmynda sem þau rituðu handrit að má
nefna A Star is Born með Barbra Streisand (1976) og Up Close
and Personal með Robert Redford og Michelle Pfeiffer (1996).
John og Joan voru því augljóslega hágírað bókmenntapar og
sagan segir að þau hafi dregið fram það besta hvort í öðru. Þau
unnu undir sama þaki lengstum og Joan segist aldrei hafa sent
neitt frá sér án þess að hann læsi það yfir. Það hlýtur þess vegna
að hafa verið mikið áfall fyrir hana, bæði sem einstakling og rit-
höfund, að missa mann sinn og það á sama tíma og dóttirin
Quintana lá fárveik á sjúkrahúsi.
Sorgarferlið í stílnum
En Joan Didion tókst að ljúka við nýja bók þrátt fyrir þessi áföll,
skrifaði uppkastið á 88 dögum haustið 2004, og út kom bókin í
október síðastliðnum. Þetta er heillandi lesning af mörgum
ástæðum, en ég er samt ekki viss um að bókin sé endilega vel
skrifuð í hefðbundnum skilningi, til þess er hún fulltætingsleg.
Didion fer ekki þá leið að skrifa yfirvegaða og útpælda bók um
þetta erfiða viðfangsefni. Hún ákveður þess í stað að láta formið
hæfa efninu og gerir bókina hráa og endurtekningasama til að
endurspegla líðan sína á þessum tíma eða það sjúkdómsástand
að syrgja, eins og hún hefur eftir einum sálgreinandanum. Texti
Didion ber satt að segja ýmis merki þess að höfundurinn sé í
losti, hún tönnlast á sömu hugsunum aftur og aftur, enda ennþá
í sorgarferlinu miðju þegar hún skrifar bókina. Og það gerir
bókina sérstaka, hún er ekki skrifuð löngu seinna eins og svo
margar sorgarsögur, þegar höfundurinn er búinn að vinna úr
hinni erfiðu reynslu og getur fjallað um hana á settlegan og vits-
munalegan hátt. Didion vildi beinlínis skrifa hana sem fyrst til
að ná „the crazy part“ eins og hún segir í viðtali við dagblaðið
USA Today.
The Year of Magical Thinking er því bæði að formi og efni
rannsókn á sorgarferlinu. En þó að bókin fjalli um grafalvarleg
efni er hún ekki niðurdrepandi, leiðinleg eða beinlínis sorgleg,
því hún er á sinn hátt spennandi vegna þess hvernig Didion rað-
ar efninu upp. Auk þess sver stíll Didion sig í ætt við ísjaka-
kenningu Hemingways, margt leynist á milli línanna, sem gerir
að verkum að bókin verður ekki væmin og skilur mátulega mik-
ið eftir handa lesandanum. Þetta er heldur ekki bara einkafrá-
sögn hennar, því hún gefur hugrenningum sínum um líf og
dauða almennari og víðari skírskotun með því að heyja sér efni
víða úr heimsbókmenntunum, jafnt skáldskap sem fræðum,
fornum og nýjum, en ungri var henni einmitt kennt að lesa sér
til þegar vandi steðjaði að. Tilvitnun í Sir Gawain and the Green
Knight er eins konar leiðarstef í bókinni, endurtekin hvað eftir
annað.
Grafinn lifandi
Slysin gera ekki boð á undan sér, segjum við oft í okkar menn-
ingarsamfélagi. Didion lýsir einmitt undrun sinni, og reyndar
annarra líka, yfir því að dauðann skyldi bera að garði á venju-
legum degi, í hennar tilfelli þar sem John Gregory sat við eldinn
inni í stofu og bjóst til að snæða kvöldverð. Maður sest að snæð-
ingi og er svo farinn, segir Didion oftar en einu sinni. Hún hefur
líka eftir öðrum að hamfarir og dauða hafi iðulega borið að á
fögrum degi þegar sól skein í heiði, kannski á venjulegum
sunnudagsmorgni, eins og þegar ráðist var á Pearl Harbor í
seinni heimsstyrjöldinni. Þessi undrun Didion segir margt um
afstöðu okkar vestrænna manna til dauðans, við virðumst ekki
líta á hann sem eðlilegan hluta af lífinu og reynum að láta sem
minnst fyrir honum fara í hversdeginum til að vera ekki minnt
of óþyrmilega á hann. Við notum alls kyns myndmál um hann
eins og til þess að forðast að horfast í augu við hann. En auðvit-
að er dauðinn jafn hversdagslegur og lífið eins og lesa má úr
dagbók húsvarðarins þar sem hann segir frá því í einni færsl-
unni að sjúkrabíll hafi komið eftir hr. Dunne og í þeirri næstu að
pera sé farin í lyftunni.
Kannski er þessi bæling drepin úr dróma í öllum ofbeldis-
myndunum þar sem dauðinn virðist oft ekki hafa neinar tilfinn-
ingalegar afleiðingar. En hvað gerist í raunverulegri manneskju
þegar ástvinur fellur frá? spyr Joan í þessari bók. Ef marka má
lýsingar hennar fer allt á tjá og tundur í tilverunni og veröldin
fær nýja merkingu. Hversdagslegir hlutir fara allt í einu að
kalla á mann af endurnýjum krafti og gleymdir munir stökkva
fram í dagsljósið, jafnvel út úr skúmaskotum. Minningar fá
aukna dýpt sökum þess að viðfang þeirra er nú glatað um aldur
og ævi. Við köllum þetta sorgarferli nútildags og í því felst það
sem Joan Didion kallar „töfrahugsanir“.
Ástandið sem Joan vísar hér til er svipað og í bókum töfra-
raunsæishöfundanna þar sem látið er sem yfirnáttúruleg fyrir-
bæri séu raunveruleg. Joan veit mætavel að John Gregory er
látinn en tilfinningalíf hennar er ekki á því að viðurkenna það.
Hún les ekki minningargreinar um mann sinn, gefur ekki fötin
af honum og alls ekki skóna því á þeim þarf hann að halda ef
hann snýr aftur. Hún heldur líka áfram að segja honum eitt og
annað, fær bara engin viðbrögð lengur. Töfrarnir felast sumsé í
því að mánuðum saman getur hún ekki hugsað rökrétt og lætur
sem John sé ennþá á lífi. Og það sem meira er, henni líður eins
og hann hafi verið grafinn lifandi. Heilinn bregst því við erfiðum
sannleika með því að afneita honum að vissu marki.
Joan reynir auk þess að lýsa því hvernig sorgin hellist yfir.
Hún komi í bylgjum, gjarnan í grátkviðum. Fyrstu dagana kom-
ist hún þó ekki að vegna allra praktísku atriðanna sem tengjast
andláti. Og ákvarðana sem þurfi að taka: Má kryfja John Greg-
ory? Vill hún gefa líffærin úr honum? – En hvernig á hann að
geta snúið aftur ef hann hefur engin líffæri. Og enga skó? Hugs-
anir og gjörðir eru iðulega í mótsögn: Í sama mund og hún gætir
þess að hafa allt til reiðu fyrir endurkomu eiginmannsins lætur
hún brenna líkið og setja öskuna í duftker.
Dóttirin
Það er út af fyrir sig nóg að fást við alvarleg veikindi barns eða
dauða maka, að fást við hvort tveggja í senn er trúlega fullmikið
af því góða á friðartímum. Quintana vaknaði ekki úr dáinu fyrr
en rúmum hálfum mánuði eftir að faðir hennar lést og eitt það
fyrsta sem hún heyrði þá var að faðir hennar væri látinn. Það
var svo ekki fyrr en seinnipartinn í mars sem hún var orðin
nógu hress til þess að hægt væri að gera útförina, næstum
þremur mánuðum eftir að hann lést. Tveimur dögum síðar flýg-
ur hún til Kaliforníu ásamt eiginmanni sínum og hnígur niður af
völdum heilablóðfalls við komuna þangað.
Hvert stóráfallið rekur annað og Didion reynir hvað hún get-
ur að gera þeim skil í frásögn sinni. Hún vísar jöfnum höndum
til atburðanna og þess sem fræðingar hafa sagt um sambærileg
atvik og reynir þannig að hjálpa sjálfri sér og lesandanum að
fást við þá. Þannig eru bæði bókin og sorgin til marks um það
hve miklu máli annað fólk, já og menningarsamfélagið sem við
hrærumst í, skiptir okkur. „Við höfum misst eina manneskju og
veröldin er eitt stórt tóm,“ hefur Didion eftir Philippe Ariès.
Sjúkrasaga Quintönu hélt áfram eftir að The Year of Magical
Thinking fór í prentun og skömmu áður en bókin kom út lést
þessi unga kona eftir erfiða baráttu við sýkingar. Læknar sögðu
að ónæmiskerfið hefði veikst af völdum þeirra. Við þessar nötur-
legu aðstæður kom bók Didion út en hvort sá harmleikur muni
hafa frekari bókmenntaafrek í för með sér verður að koma í ljós.
Töfrandi hugsanir um missi
Sorgarferli Joan Didion skrifaði bók í kjölfar dauða eiginmanns síns og veikinda dóttur sinnar.
Eftir Rúnar Helga
Vignisson
rhv@simnet.is
Höfundur er rithöfundur.
Þekktur bandarískur rithöfundur, Joan Didion, sendi í fyrra
frá sér bók um tvíþættan persónulegan harmleik, alvarleg
veikindi dóttur og dauða eiginmanns. Bókinni, sem hún skrif-
aði í sorgarferlinu miðju, var afar vel tekið, hún hlaut ein
virtustu bókmenntaverðlaun Bandaríkjanna og hefur setið á
metsölulistum. En erfiðleikum höfundarins er ekki lokið.
’Þannig gerist það aftur og afturað eins dauði verður annars
brauð, ekki síst þegar rithöfundar
eiga hlut að máli, enda eru þeir
eins konar endurvinnslustöðvar
veruleikans og ná sér oft best á
strik þegar mikið liggur við. Sú
spurning vaknar gjarnan hvort rit-
höfundar séu þar með afætur, þeir
lifi á óförum annarra, en Didion
virðist ekki vera upptekin af því.‘