Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006 | 9
bröttu hamrarnir í fyrstu vísu vel heim við
Jökulstallana miklu. Í þriðja lagi eru upptökin í
þremur gígum eins og ráða má af fimmtu vísu.
Í fjórða lagi er heita vatnið í þriðju vísu, sem
sprettur upp úr jötnabyggðum, að líkindum
komið undan hrauninu, og það má sérlega vel
heimfæra upp á Hallmundarhraun og Hraun-
fossa eins og áður er getið, þó að ekki sé hægt
að fullyrða að svipað gerist ekki í öðrum gos-
um. Hins vegar er mjög ólíklegt að þennan
vatnsflaum megi telja jökulhlaup sem er frem-
ur ískalt en heitt. Í fimmta lagi getur kvæðið
tæplega átt við gos sem hefði orðið eftir
kristnitöku.
Uppruni Hallmundarhrauns
Ýmislegt má nota til að tímasetja þetta gos.
Landnámsöskulagið frá því um 871 er undir
hrauninu, og af fimmtu vísu má meira að segja
ráða líkur til þess að gosið hafi orðið seinna en
Eldgjárgosið mikla um 934. Andi þessa kvæðis
er rammheiðinn eins og við hefði mátt búast
fyrir kristnitöku um árið 1000. Á þessu tíma-
bili, 934-1000, sýnist kviðan þess vegna ort og
líklega byggð á frásögnum sjónarvotta, svo
mikil er innlifun skáldsins, enda eru lýsing-
arnar flestar í nútíð
Þórhallur Vilmundarson nefndi í vandvirkn-
islegri útgáfu sinni á Bergbúa þætti rök fyrir
því að kviðan fjallaði um Hallmundarhraunsgos
þó að hann teldi upp sitthvað sem efasemd-
armenn gætu teflt á móti því: heit vötn, marga
menn sem farast og óljósar lýsingar á hraun-
rennsli í kvæðinu. Þær mótbárur sýnast líka
síður en svo standast, eins og áður er útskýrt.
Þórhallur lagði sig fram um að aldur hraunsins
væri kannaður. Í formála sínum að Bergbúa
þætti segir hann:
„Kristján Sæmundsson jarðfræðingur lét ár-
ið 1966 aldursgreina mó undan Hallmund-
arhrauni með geislakolsaðferð (C-14-aðferð),
og reyndist hann vera frá því um 700 e. Kr. +/-
100 ár. Fyrir tilmæli mín kannaði Haukur Jó-
hannesson jarðfræðingur jarðvegssnið undan
Hallmundarhrauni haustið 1988. Niðurstaða
hans er sú, að þar sé að finna landnáms-
öskulagið frá því um 900 og hraunið hafi þá að
líkindum runnið á fyrstu áratugum 10. aldar.
Þegar fyrrnefnd geislakolsgreining hafi verið
leiðrétt með tilliti til breytilegs C-14-magns í
andrúmslofti, sé niðurstaðan tímabilið 782-860
e. Kr. og stangist það ekki á við niðurstöður
öskulagsrannsóknarinnar þegar tillit sé tekið
til skekkjumarka.
Haukur hefur síðan staðfest afstöðu hrauns-
ins við landnámslagið í óbirtri athugun.
Í Hallmundarhrauni hafa fundist mannvist-
arleifar í Víðgelmi og Surtshelli. Svo vill til að
aldursgreining beina bendir til þess að þar hafi
menn verið á 10. öld, einmitt þegar hraunið
hefur verið ungt. Það er augljóst að um nokk-
urt skeið hefur verið tiltölulega notalegt að búa
í hellunum eftir að hitinn hætti að vera óþol-
andi og þar til hraunið var orðið of kalt. Búseta
sem hefði einungis verið í hellunum á þeim
tíma væri þá um leið dálítil viðbótarvísbending
um hvenær hraunið hafi runnið
Ekki sýnast þessar aldursgreiningar þurfa
að hnekkja því sem má lesa úr fimmtu vísu: að
höfundur kviðunnar hafi vitað að Hallmund-
arhraun væri yngra en Eldgjárgosið mikla um
934. En fleiri líkur geta stutt þá tímasetningu.
Richard B. Stothers sem fjallaði um Eld-
gjárgosið (1998) hefur það eftir spánska
sagnfræðingnum Juan de Mariana (1606) að
15. október 939 hafi sólskinið tekið á sig fölan
lit um skamman tíma, en ekki er vitað til að þá
hafi verið sólmyrkvi. Var orsökin kannski móða
í háloftum mynduð af lofttegundinni brenni-
steinstvísýringi úr „Eskingum“ í sambandi við
skýjadropa?
Í Landnámu er sagt að Músa-Bölverkur í
Hraunsási í Hálsasveit veitti Hvítá í gegnum
ásinn, en áður féll hún um Melrakkadal ofan.
Spyrja má hvort sá atburður tengist breyt-
ingum sem hraunrennslið olli. Sá ás sem bær-
inn er kenndur við er ekki annað en hæð og
hefði varla heitið ás ef áin hefði þá runnið eins
og nú gegnum sandsteinshrygg sem sést í ásn-
um sunnan árinnar og að norðanverðu undir
hrauninu í Gunnlaugshöfða. Sá hryggur, lík-
lega langur jökulgarður frá lokum ísaldar, gat
þá verið hærri en farvegurinn í Skolladal eins
og hann heitir nú, svo að þangað hefði áin hlot-
ið að falla. Við landnám má þó vera að hún hafi
verið búin að brjóta sér farveg til norðurs
gegnum jökulgarðinn áður en hún náði að
Hraunsási. Þegar hraunið rann hefur það stífl-
að þá útrás og gott betur svo að áin hraktist
aftur niður að Hraunsási og fór að falla að ein-
hverju leyti í gamla farveginn, því að sam-
kvæmt lauslegri GPS-mælingu lætur nærri að
hraunið á Gunnlaugshöfða sé nú jafn hátt og
botn síkisins í Skolladal (Baldur Pálsson).
Þarna hefur þá myndast lón og rennsli sem
Bölverki bónda hefur ekki líkað. Þá hefði hann
tekið til við að hjálpa ánni að brjótast í gegnum
sandsteininn í ásnum, en síðan hefði hún full-
komnað verkið sjálf eins og nú gefur á að líta.
Frásögn Landnámu væri þá vitnisburður um
að hraunið hafi verið nýlega runnið á dögum
Bölverks, en hann átti í mannskæðum útistöð-
um við Tind Hallkelsson á Hallkelsstöðum og
bræður hans, að líkindum á síðari hluta 10. ald-
ar. Þessi saga væri þá vitnisburður um hraun-
rennslið á tíundu öld, þó að atburðarásin hafi
ekki endilega verið eins og hér hefur verið gisk-
að á.
Hvenær var Hallmundarkviða ort?
Í formála sínum getur Þórhallur þess að ýmsir
fræðimenn hafi talið Hallmundarkviðu vera frá
12. eða 13. öld. Án þess að ég treysti mér til að
gagnrýna þá aldursákvörðun sem aðallega mun
byggjast á málfari finnst mér ýmislegt benda til
annars. Dr. Ólafur Halldórsson hefur þó bent
mér á að í ríminu sjáist í eldri orðmynd, þram-
mak á fyr skammu (skömmu). Fleiri slík dæmi
má nefna, svo sem í 9. og 10. vísu.
Heiðin hugsun gegnsýrir allar atburðalýs-
ingar. Jötunn er í aðalhlutverki í kviðunni, og
hvarvetna bregður kumpánum hans fyrir, en
þung orð falla um erkióvininn Þór. Þetta líkist
ekki guðrækilegri frásögn Jóns Steingrímssonar
af Skaftáreldum sem drottins tyftun og hörm-
ungum, „þó með stærri biðlund og vægð en
verðskuldað höfðum“. Auk þess er innlifun
skáldsins svo mikil að atburðirnir hljóta að hafa
verið í fersku minni þess eða í það minnsta
heimildarmanna þess. Lýsingarnar eru trúverð-
ugar og mjög sértækar á köflum. Þess vegna er
líklegt að Hallmundarkviða hafi verið ort í
heiðni á tíundu öld og af manni sem hafði að-
gang að heimildum um jarðeldinn frá fyrstu
hendi.
Hver var höfundur Hallmundarkviðu?
Það fer ekki á milli mála að höfundur Hallmund-
arkviðu hefur verið skáld sem hafði gott vald á
dróttkvæðum hætti, hafði auga fyrir athygl-
isverðum atburðum og lýsti þeim á trúverðugan
hátt á þróttmiklu líkingamáli. Um leið hefur
þetta gos fært honum nýja og magnaða sýn á
heiðin trúarbrögð hans og átök jötna og goða í
náttúrunni, og sennilega hefur hann átt heima í
nágrenni við hraunrennslið á tíundu öld. Svo vill
til að sögur greina frá einum manni sem þessi
lýsing getur átt við. Það var Tindur Hallkelsson
á Hallkelsstöðum í Hvítársíðu. Hann var enn á
lífi um 1015 og Sigurður Nordal giskaði á að
hann hefði verið fæddur um 960 . Tindur var
sonarsonur landnámsmannsins Hrosskels Þor-
steinssonar og afkomandi hins nafnfræga Braga
skálds, en föðurbróðir Gunnlaugs ormstungu.
Tindur orti drápu undir dróttkvæðum hætti um
Hákon jarl Sigurðarson sem var uppi 935?-995,
og Snorri Sturluson vitnar í hana bæði í Heims-
kringlu og Eddu. Í Jómsvíkinga sögu eru ellefu
vísur úr drápunni. Tindur tók þátt í Heið-
arvígum, og um þá orustu eru til tvær drótt-
kvæðar vísur hans. Í síðari vísunni brýnir hann
liðsmenn sína að hefna hinna látnu, og síðasta
braglínan er endurtekin í sumum handritum.
Það minnir á Hallmundarkviðu. Frá Hallkels-
stöðum hefur verið fyrsta og langbesta útsýnið
úr byggð yfir hraunflóðið. Það lagði síðan leið
sína fyrir neðan túnið. Þegar menn smöluðu
Hallkelssstaðaheiði og inn á svonefnda Selhæð
hafa blasað við þrír gígar í upptökum gossins í
Langjökli í um 35 kílómetra fjarlægð. En vafa-
lítið hafa menn líka farið inn á Arnarvatnsheiði
til að virða betur fyrir sér náttúruundrið eftir að
gosmökkurinn sást rísa bak við austurfjöllin. Þó
að Tindur skáld hafi sennilega ekki verið fæddur
fyrir jarðeldinn hefur hann vafalítið haft af hon-
um sannar sögur frá fyrstu hendi og getað lifað
sig inn í þessa einstöku atburðarás.
Spyrja má hvernig Hallmundarkviða hafi
varðveist.. Eldri samtímamaður Tinds, Egill
Skallagrímsson, kvaðst mundu koma Arinbjarn-
arkviðu sinni fyrir sjónir margra, og hlýtur þá
að eiga við að hún yrði rituð, væntanlega með
rúnum. Þorgerður dóttir Egils hét því líka að
Sonatorrek yrði rist á kefli. Reyndar hlýtur
hvert metnaðarfullt skáld að hafa viljað varð-
veita verk sín, eins og fram kemur í tólftu vísu
Hallmundarkviðu. Ekki er heldur trúlegt að
menn hafi lært Hallmundarkviðu þó að þeir
heyrðu hana þrisvar eins og segir í Bergbúa
þætti. Hún hefur þess vegna fremur varðveist
með rúnaletri í upphafi en ritari þáttarins
spunnið upp umgerðina. En þó að hann hafi ekki
haft staðgóða þekkingu á tilefni kviðunnar verð-
skuldar hann heila þökk fyrir að skila henni til
seinni tíma.
Elsta eldritið?
Þegar á allt er litið sýnast talsverð rök hníga að
því að Hallmundarkviða sé frásögn af
Hallmundarhraunsgosi, hugsanlega í október
939 (Stothers 1998), og að jafnvel sé líka vikið að
Eldgjárgosinu mikla árið 934. Þegar lagt er mat
á þessa lýsingu má hafa í huga að höfundur sér
náttúruna hvarvetna sem lifandi fyrirbæri í ljósi
heiðinnar trúar, en það auðveldar skilninginn á
sögunni. Trúverðug og ýtarleg frásögn í samtíð-
arstíl bendir meira að segja til að skáldið byggi
á heimildum um jarðeldinn frá fyrstu hendi. Þó
að minnst sé á Eldgjárgosið í Landnámu má
segja að Hallmundarkviða sé elsta eiginleg eld-
gosalýsing á Íslandi, ómetanlegt og trúverðugt
verk á sviði bókmennta og jarðfræði, og Tindur
skáld Hallkelsson á Hallkelsstöðum er ekki ólík-
legur höfundur hennar.
Ljósmynd/Þorsteinn Jósepsson
Hraunreipi Ef til vill fyrirmyndin að skreyttu stefni á steinnökkvanum í níundu vísu.
Höfundur er veðurfræðingur.
kingar svíra
Hrynr af heiða fenri;
höll taka björg at falla;
fátt mun at fornu setri
fríðs aldjötuns hríðar;
gnýr, þás gengr enn hári
gramr um bratta hamra;
hátt stígr höllum fœti
Hallmundr í gný fjalla,
Hallmundr í gný fjalla.
2. Hrýtr, áðr hauga brjóti
harðvirkr megingarða,
gnýr er of seima særi
sáman, eldrinn kámi;
eimyrju læt ek áma
upp skjótliga hrjóta;
verðr um Hrungnis hurðir
hljóðsamt við fok glóða,
hljóðsamt við fok glóða.
3 Laugask lyptidraugar
liðbáls at þat síðan,
vötn koma heldr of hölda
heit, í foldar sveita;
þat spretta upp und epla
aur-þjóð vitu jóða;
hyrr munat höldum særri
heitr, þars fyrða teitir,
heitr, þars fyrða teitir.
4. Springa björg ok bungur
bergs, vinnask þá, stinnar
stór, ok hörga hrœrir
hjaldrborg, firar margir;
þytr er um Þundar glitni;
þrammak á fyr skömmu,
en magna þys þegnar
þeir hvívetna fleiri,
þeir hvívetna fleiri.
5. Þýtr í þungu grjóti
„þrír eskvinar svíra“;
undr láta þat ýtar
enn, er jöklar brenna;
þó mun stórum mun meira
morðlundr á Snjógrundu
undr, þats æ mun standa,
annat fyrr um kannask,
annat fyrr um kannask.
6. Spretta kámir klettar;
knýr víðis böl hríðir;
aurr tekr upp at fœrask,
undarligr ór grundu;
hörgs munu höldar margir,
himinn rifnar þá, lifna;
rignir mest; at regni
røkkr, áðr heimrinn søkkvisk,
røkkr, áðr heimrinn søkkvisk.
7. Stíg ek fjall af fjalli,
ferk opt litum, þopta;
dýpst ferk norðr et nyrðra
niðr í heim enn þriðja;
skegg beri opt sás uggir
ámr við minni kvámu,
brýtk við bjarga gæti
bág, í Élivága,
bág, í Élivága.
8. Várum húms í heimi,
hugðak því, svás dugði,
vér nutum verka þeira,
vallbingr, saman allir;
undr er, hví „örvar“ mundi
„eitrhryðju“ mér heita,
þó ef ek þangat kœma,
þrekrammr við hlynglamma,
þrekrammr við hlynglamma
9. Sendi mér frá morði,
mun ván ara kvánar,
handan Hrímnis kindar
hárskeggjaðan báru;
en steinnökkva styrkvan,
stafns plóglimum gröfnum,
járni fáðan Aurni,
auðkenndan réðk senda,
auðkenndan réðk senda.
10. Sterkr, kveða illt at einu
oss við þann at senna,
Þórr veldr flotna fári;
felldr er sás jöklum eldir;
þverrðr er áttbogi urðar;
ek fer gneppr af nekkvi
niðr í Surts ens svarta
sveit í eld enn heita,
sveit í eld enn heita.
11. Veðk sem mjöll í milli,
mart er eimmyrkligt, heima;
springr jörð, því at þangat
Þór einn kveðk svá fóru;
breitt er und brún at líta
bjargálfi, mér sjálfum,
heldr skek ek hvarma skjöldu,
harmstríð, er ek fer víða
harmstríð, er ek fer víða.
12. Einn ák hús í hrauni,
heim sóttu mik beimar,
fimr vark fyrðum gamna,
fyrr aldrigi, sjaldan;
flokk nemið it eða ykkat,
élherðar, mun verða,
enn er at Aurnis brunni
ónyt, mikit víti,
ónyt, mikit víti.
Hallmundarkviða