Lesbók Morgunblaðsins - 25.03.2006, Blaðsíða 15

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. mars 2006 | 15
HVERS vegna lesum við
bækur? Hvað gerir okkur
góða lesendur? Hvert er hlut-
verk skáldskapar? Hvaða
gagn er af honum? Þannig
hljóma sumar þeirra spurn-
inga sem Árni Bergmann velt-
ir fyrir sér í bók sinni Listin
að lesa. Þetta er safn ritgerða
þar sem höfundurinn lætur
hugann reika um víðlenda
akra bókmenntanna í rabb-
kenndum og býsna þægileg-
um texta. Einnig má skoða þessa bók sem ein-
hvers konar úttekt höfundarins á eigin
viðhorfum en hann hefur um langan tíma komið
að bókmenntum frá ýmsum áttum, sem höf-
undur, þýðandi, gagnrýnandi, fræðimaður og
kennari en kannski umfram allt sem lesandi.
Hann dregur upp mynd af sjálfum sér sem
bókaormi og kallast á við Jorge Luis Borges í
því að ímynda sér himnaríki sem bókasafn.
En í raun og veru er Árni í þessari bók líka að
draga upp tveggja heima sýn. Iðulega stillir
hann hlið við hlið tveimur Árnum. Árna unga,
hinum óreynda manni sem er að hefja sín kynni
af heimi bókmenntanna. Við skynjum einsýni
hans, bernska sýn og fordómafull viðhorf til
þess hvaða bókmenntir séu boðlegar og svo
miklu víðsýnni og þroskaðri Árna sem er löngu
búinn að skilja að bókmenntirnar hafa ekki á
sér eina hlið heldur margar. Við fáum líka með
þessari aðferð bókmenntaskilning tveggja tíma-
bila beint í æð, fyrir og eftir fall múrsins. Þetta
tvísæi textans er tvímælalaust til þess fallið að
setja margt umfjöllunarefnið í díalektískt sam-
hengi. Það er eitthvað við þessa aðferð sem
minnir á Platon eða Sókrates, tesur og antites-
ur. Þetta er einhvers konar ,,samdrykkja“.
Það er margt bitastætt í hugleiðingum Árna.
Hann forðast fræðilega framsetningu og býr
texta sinn í þann búning að hann ætti að vera
öllum aðgengilegur. Mörg þau viðfangsefni sem
hann glímir við eru samt engan veginn léttvæg.
Þvert á móti veltir hann fyrir sér ýmsum þeim
vanda bókmenntanna sem í gegnum tíðina hef-
ur leitt til umfangsmikillar umræðu.
Árni er lítið fyrir að gefa einföld svör en leit-
ast fremur við að skýra ýmis sjónarhorn og
skoðanir í sögulegu ljósi. Hann veltir mjög fyrir
sér eðli og hlutverki bókmenntanna, hvernig
t.d. nytsemissjónarmið hafa vikið fyrir sundr-
andi markaðshlutverki þeirra, hvernig hlutverk
þeirra í þjóðfélagsbaráttu hefur rýrnað og sýn-
ist mér hann sakna nokkuð þeirra bjartsýnu
viðhorfa sem ríkt hafa á tímabilum meiri þjóð-
félagslegrar róttækni. En hann nemur ekki
staðar við nostalgíuna heldur leitast við að öðl-
ast skilning á eðli bókmenntanna með ýmsum
dæmum. Í því samhengi má nefna hvernig hann
nálgast umræðuna um valdseigindir orðræð-
unnar. Hér sjáum við enn tvísæið að verki.
Hann tekur dæmi til að útskýra mun á því
hvernig rithöfundur og valdsmaður í opinberu
embætti nálgast viðfangsefni með ólíkum hætti
og velur í hlutverkin einn og sama manninn,
Václav Havel. Havel var sem kunnugt er and-
ófsmaður áður en hann varð landsfaðir. Hann
gegnir því ólíkum hlutverkum. Sem leikrita-
skáld dregur hann upp myndir á sviði og lætur
áhorfendur eða lesendur draga ályktanir af
þeim myndum. Bókmenntirnar gefa ekki svör
en leita svara. En sem andófsmaður og síðar
forseti semur hann ræður þar sem hann gefur
lausnir. Af þessu má álykta sem svo að Árni telji
hlutverk bókmenntanna fyrst og fremst vera að
spyrja spurninga og það gjarnan óþægilegra
spurninga. Hann vitnar í því samhengi í Stein
Steinarr sem kallaði skáldskap sinn gjöf til lífs-
ins og bætti við að sú gjöf þótt lítil væri hefði
aldrei verið til þægðar ,,þeim sem með völdin
fóru á landi hér“.
Umfram allt er hér á ferðinni ákaflega læsi-
leg bók sem sameinar margt. Hún flokkast
sannarlega undir umræðubókmenntir þar sem
tekið er á ákveðnum málefnum og er þannig
innlegg í bókmennta- og þjóðfélagsumræðu
okkar tíma. En hún er einnig lipurlega og
skemmtilega skrifuð af víðsýni og þekkingu og
kannski umfram allt annað af reynslu og mann-
viti.
Himnaríki er bókasafn
Skafti J. Halldórsson
Morgunblaðið/Sverrir Vilhelmsson
Árni Bergmann
BÆKUR
Ritgerðir
eftir Árna Bergmann, 211 bls.
Háskólaútgáfan, 2005
Listin að lesa
Leiklist
Lesbók mælir að þessu sinni með sýninguLeikfélags Akureyrar á rússneska leikrit-
inu Maríubjöllunni. Um hana sagði í gagnrýni.
„Öll framvinda hverfist síðan um tilraunir per-
sónanna til að fullnægja frumstæðum neyslu-
draumum sínum. Hvað ertu tilbúinn að ganga
langt til að koma höndum yfir það sem þig lang-
ar í? Og hvort þykir þér vænlegra að níðast á
sjálfum þér eða öðrum til að ná því markmiði?
Kunnuglegt efni sem oft hefur verið betur skrif-
að um en verður hér kveikja að ansi hreint
sterkri og áhrifaríkri sýningu.“
Myndlist
Mikið er um að vera í Nýlistasafninu umþessar mundir. Auk sýningarhalds í hefð-
bundnum rýmum á safninu, er nú búið að opna
samsýningu á 3. hæð hússins, verkefni sem ber
heitið Rethinking Nordic Colonialism. Á sýning-
unni er – eins og titillinn ber með sér – norræn
nýlenduhyggja hugsuð upp á nýtt og sagði sýn-
ingarstjórinn Tone Olaf Nielsen í samtali við
Morgunblaðið í vikunni að ástæðan fyrir áhuga
þeirra á þessu efni væri sú að „þetta er saga sem
fólk er ekki meðvitað um á stærstu Norðurlönd-
unum en þetta er samt mjög nálægt okkur, við
erum með fyrrum nýlendur eins og Færeyjar og
Grænland“.
Í tengslum við sýninguna stendur Reykjavík-
urAkademían fyrir fjögurra daga „smiðju“ um
málefnið, en þar verður án efa varpað ljósi á
marga áhugaverða fleti þessarar sögu.
Tónlist
Forvitnilegt getur verið að heyra og berasaman efnistök í tveimur nýjum messum
eftir íslensk tónskáld sem verða frumfluttar um
helgina.
Annars vegar er um að ræða Brynjólfsmessu
Gunnars Þórðarsonar, sem flutt verður í þrígang
á næstunni; í Íþróttaakademíunni í Keflavík í
dag kl. 16, í guðsþjónustu í Skálholtskirkju ann-
að kvöld kl. 20 og Grafarvogskirkju á mið-
vikudagkvöld kl. 20.30. Kórar þessara þriggja
kirkna taka þátt í flutningnum ásamt barnakór-
um, Jóns Leifs Camerötu og einsöngvurunum
Jóhanni Friðgeiri Valdimarssyni og Sigrúnu
Hjálmtýsdóttur. Stjórnandi verður Hákon Leifs-
son.
Hins vegar verður Vídalínsmessa Hildigunnar
Rúnarsdóttur frumflutt í guðsþjónustu í Vídal-
ínskirkju í Garðabæ á morgun kl. 11. Flytjendur
eru kór Vídalínskirkju, Hallveig Rúnarsdóttir
sópran, Ólafur Rúnarsson tenór og hljómsveit,
en stjórnandi er Jóhann Baldvinsson.
Kvikmyndir
Þeir sem hafa hug á því að sjá skemmtilegamynd með áhugaverðum leikurum ættu að
skella sér á The Matador. Myndin er af því tagi
sem flokkast undir kolsvartar gamanmyndir og
er ágætlega heppnuð sem slík. Gaman er að sjá
Pierce Brosnan í hlutverki léttgeggjaða leigu-
morðingjans Julians. Hann rekst á saklausa
sölumanninn Danny, sem Greg Kinnear leikur
með ágætum.
„Brosnan hefur margsinnis sýnt að hann er lið-
tækur gamanleikari og nú fær sú hlið leikarans
að snúa upp. Framan af er The Matador bráð-
fyndin „vinamynd“, í anda Odd Couple og ann-
arra slíkra, þar sem brandararnir byggjast mik-
ið til á samskiptum ólíkra manngerða,“ sagði
m.a. í dómi Sæbjörns Valdimarssonar í Morg-
unblaðinu.
Lesbók
Við mælum með
Matador Greg Kinnear og Pierce Brosnan í hlutverkum sínum.
EDUCATING Rita eftir Willie Russel sem
Karl Ágúst Úlfsson þýddi á sínum tíma: Rita
gengur menntaveginn, heitir nú í nýrri þýð-
ingu Odds Bjarna Þorkelssonar einfaldlega
Rita. Rita þessi er í fljótu bragði afskaplega
hentugt verk fyrir fátækt leikhús einsog
Kláus. Hlutverkin aðeins tvö og verkið gerir
hvorki kröfur til flókinnar leikmyndar né
margbrotinna og frumlegra lausna í leik-
stjórn; allt byggist á trúverðugri persónu-
sköpun og veluppbyggðum samtölum sem
eru hnyttin frá hendi höfundar. Vandinn fyr-
ir unga leikhúskynslóð liggur hins vegar í
viðfangsefninu: Glímu hárgreiðslukonu af 68
kynslóðinni við að fá draum sinn uppfylltan
innan menntastofnunar breskrar yfirstéttar.
Tíminn virðist svo óralangur frá sjöunda
og áttunda áratug tuttugustu aldar þegar
miklar breytingar urðu á efnahagslífi og
menntakerfi flestra þjóða í Vestur-Evrópu. Í
flokkum kom ungt fólk úr „lægri stéttum“
þjóðfélagsins inní menntaskóla og háskóla
sem áður höfðu eingöngu verið ætlaðir börn-
um embættismanna og efnamanna. Þetta
unga fólk kom oft úr umhverfi þarsem skáld
voru höfð í hávegum og menn dreymdi
drauma um framtíð sem væri eitthvað annað
og meira en brauðstritið en einnig úr um-
hverfi sem hafði sjaldnast allar forsendur til
að styðja það í glímunni innan menntastofn-
ana sem sniðnar voru fyrir heimilislíf og leik-
reglur yfirstéttar. 68-kynslóðin varð til m.a. í
uppreisn gegn þeim reglum og í tilraun
hennar til að aðlaga menntastofnanir að ann-
ars konar veruleika, eiga þar sjálf heima.
Mjög fá leikverk og reyndar fá skáldverk hef
ég séð eða lesið sem fjalla um persónulegan
vanda þessa unga fólks: að aðlagast eða að-
lagast ekki, að menntast án þess að glata
sjálfum sér. En Rita er eitt af þessum fáu þó
það kafi vissulega ekki djúpt í vandann. Höf-
undur sækir innblástur í annað þekkt breskt
verk, Pygmalion eftir Bernard Shaw. Og seg-
ir þar frá ungri hárgreiðslukonu Ritu sem á
sér draum um innihaldsríkara líf og skráir
sig því í opinn háskóla, á kvöldnámskeið í
enskum bókmenntum, og fær sem leiðbein-
anda háskólakennarann Frank sem dauðleið-
ur er á starfi sínu en vantar alltaf aukapen-
ing því honum þykir sopinn góður og fellst
þess vegna á að kenna kvensunni. Hvernig
Rita breytir Frank og Frank breytir Ritu á
leið hennar að gera draum sinn að veruleika
um það fjallar leikritið.
Oddur Bjarni kýs að flytja sig úr tíma
verksins til okkar tíma; nota ekki ágæta þýð-
ingu Karls Ágústs Úlfssonar heldur gera
sína eigin; og úr óunnu fallega máluðu timbri
hefur Jóhannes Dagsson smíðað ákaflega
einfalda, hráa skrifstofu háskólakennara. Þar
er ekkert einsog það hafi staðið um aldir,
heldur sniðið að ástandi sumra nútíma
menntastofnana íslenskra: slæmur aðbúnaður
og engin innbundin bók. Inní þetta umhverfi
gengur Rita, leikin af Margréti Sverr-
isdóttur, og á sér ekki draum heldur er að
leita sér að „lífsstíl“ samkvæmt nýju þýðing-
unni og í samræmi við nýja tíma; strax á
fyrstu mínútunum er hún í gallabuxnadressi
með bert á milli laga, staðsett og henni stillt
upp(uppstillingarnar skólabókardæmi um sýn
karla á konur) þannig að hún á sviðið, leggur
staðinn undir sig. Frank, sem leikinn er af
Valgeiri Skagfjörð, er nánast ýtt út í horn og
þaðan skoðar hann, væskillinn og alkóhólist-
inn, hana mestan part sýningar einsog furðu-
dýr eða kynveru, sýnir henni jafnvel fram-
komu sem flokkast gæti undir kynferðislega
áreitni. Það er erfitt að ímynda sér að ein-
hver geti eða vilji læra nokkuð af þessum
manni eins og erfitt er að kyngja því að sú
Rita sem birtist í fyrstu senunum sé hár-
greiðslukona og veldur þar bæði búningur og
talsmáti nýju þýðingarinnar sem á svo lítið
skylt við þær hárgreiðslukonur sem við
þekkjum og getum samsamað okkur við. En
þegar á líður sýninguna fer Rita Margrétar
að líkjast meir hárgreiðslukonu sem hefur
áhuga á skáldskap og á létt með að tileinka
sér hann og fer þá bæði verkið og hæfileikar
leikkonunnar, sem virðast ekki endilega
liggja á sviði hins kómíska, um leið að njóta
sín betur. Það er augsýnilega ýmislegt í
þessa ungu leikkonu spunnið og einnig í leik-
stjórann sem nær að framkalla margan hlát-
urinn hjá áhorfendum og unnið hefur hug-
mynd sína um verkið af alúð. Og er kannski
sú hugmynd raunsönn? Dæmigert að óta-
landi stelpur með sýniþörf príli nú hratt veg-
inn upp í háskólanum með kennaravesalinga
undir fótum sér? Eigi sér ekki drauma held-
ur séu að leita að lífsstíl? Ég á reyndar líka
erfitt með að kyngja því. Og Oddur Bjarni,
held ég, hefði náð meiri árangri, fundið meira
að moða úr til dæmis fyrir Valgeir Skagfjörð,
hefði hann skoðað betur tíma verksins og
þær hugmyndir og drauma sem í augnablik-
inu virðast órafjarri en stýrðu nú samt penna
Willie Russels.
Er Ritu hætt að dreyma?
LEIKLIST
Kláus
Rita
Eftir Willie Russel í þýðingu Odds Bjarna Þorkels-
sonar. Leikstjóri: Oddur Bjarni Þorkelsson. Leik-
mynd: Jóhannes Dagsson. Leikarar: Margrét Sverr-
isdóttir, Valgeir Skagfjörð
Iðnó, sunnudaginn 19. mars 2006, kl. 20.
María Kristjánsdóttir
Lesarinn
Þorpið eftir Jón úr Vör, 1946.Undanfarið hef ég verið að rifja
upp kynnin við ljóðabókina Þorpið
eftir Jón úr
Vör sem kom
út árið 1946.
Þar eru ljóð
sem snerta
mann á alveg
sérstakan hátt.
Látlaus og tær
ljóðstíll Jóns í
þessari bók
höfðar til mín.
Skáldið yrkir
af einlægni um
sterkar og
sárar tilfinn-
ingar. Lest-
urinn er á vissan hátt ferðalag aftur
til liðins tíma. Ljóðin veita sérstaka
innsýn í harða lífsbaráttu íslenskrar
alþýðu á fyrri hluta síðustu aldar.
Góð ljóð getur maður lesið aftur og
aftur. Góðar ljóðabækur eru mik-
ilvæg næring fyrir tilfinningalífið og
hugsunina.
Melkorka Tekla Ólafsdóttir
Dagbókarbrot
27. mars Ég keypti eintak fyrirfjóra skildinga af bókinni Borg-
arstjórinn í Casterbridge eftir
Hardy, þar sem segir frá því (einsog
í minni sögu) að maðurinn selji eig-
inkonuna. T.T. segir að andrúmsloft
Durnovariu hvetji til viðskipta með
konur!
Petrushka and the Dancer. The
Diaries of John Cowper Powys 1929–
1939.
Melkorka Tekla
Ólafsdóttir