Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. maí 2006
Á
rið 1995 kom út bókin La frontera
de cristal eða Glerlandamærin
eftir mexíkóska rithöfundinn
Carlos Fuentes. Bókin hefur að
geyma níu sögur sem allar
tengjast á einhvern hátt landa-
mærum Mexíkó og Bandaríkjanna. Inngangs-
saga bókarinnar hefst á eftirfarandi setningu: „Í
Campazas er bókstaflega ekkert áhugavert fyr-
ir ferðamenn.“ (11). Þetta
les ein persóna sögunnar
frá Mexíkóborg í leið-
söguriti þegar hún er að
nálgast landamæraborgina Campazas, en
Campazas er dulnefni fyrir borgina Ciudad
Juárez, sem ásamt Tijuana er annar tveggja
stærstu þéttbýlisstaða landamæranna. Setn-
ingin endurspeglar hugmyndir margra um heim
þann sem landamærin hafa að geyma.
Mexíkóbúar frá syðri héruðum landsins tala
gjarnan um landamærin og norðurfylkin sem
annars flokks Mexíkó þar sem bandarísk áhrif
hafa spillt mexíkóskum anda. Sömuleiðis að
borgir og bæir landamæranna séu uppfullir af
vændi og spilavítum og túrismi sé þar allsráð-
andi. Má segja að sögusögnin myrka um landa-
mærin eða la leyenda negra, sem kom upp
kringum bannár Bandaríkjanna 1918, loði enn
við svæðið. Samkvæmt henni byggðust þétt-
býliskjarnarnir við landamærin upp kringum
skemmtanaþarfir fólksins í norðri sem flykktist
suður yfir landamærin til að stunda drykkju,
veðreiðar, spilavíti og vændishús. Á síðari tím-
um hefur smygl á eiturlyfjum og fólki bæst við
sögnina. Þessari ímynd fylgir einnig sú hug-
mynd að landamærin séu í dag ein allsherjar
stoppistöð fyrir ólöglega innflytjendur sem
koma frá syðri héruðum landsins til að freista
gæfunnar í landi vonar og tækifæra norðan
landamæranna. Til að kóróna allt saman er
„norðrið“ hrjóstrugt eyðiland þar sem barbar-
ískar flökkuþjóðir hafa löngum átt heimkynni
sín – illtamdar flökkuþjóðir sem Spánverjum
tókst aldrei að leggja undir sig. Í stuttu máli,
jaðarsvæði sem raunverulega hefur aldrei fylli-
lega tilheyrt Mexíkó. Þetta eru hugmyndir sem
hafa þróast í landi þar sem miðstýring hefur
verið alls ráðandi gegnum tíðina, en segja má að
norðurhéruðin sem og landamærin hafi löngum
tilheyrt útjaðri þeirrar miðstýringar.
Þegar fyrrnefnd sögupersóna frá Mexíkóborg
í bók Fuentesar virðir fyrir sér kirkjuna á ryk-
ugu torginu í Campazas verður henni að orði:
„Barokkstíllinn náði hingað, já alveg út á hjara
eyðimerkurinnar. Það er líka allt og sumt.“ (17).
Þessi ummæli hnykkja enn frekar á sögusögn-
inni myrku um landamærin sem áður var
minnst á. Þar hefur aldrei skapast nokkur
menning. Landamærin eru eyðilönd í orðsins
fyllstu merkingu.
Eitthvað kann að vera hæft í þeirri mynd sem
hefur verið dregin upp en íbúar norðurfylkja
Mexíkó og landamæranna eru ósáttir við hana
og kvarta sáran undan vanþekkingu og þeirri
miðstýringu sem þeir þurfa að búa við. Þeir álíta
að mörg vandamál sem þeir glíma við megi ein-
mitt rekja til miðstýringarinnar að sunnan.
Samtímis stæra þeir sig af sögu sinni og mikil-
vægu hlutverki norðanmanna í sögu landsins,
einkum mexíkósku byltingunni 1910. En nokkr-
ir upphafsmenn hennar s.s. Francisco I. Madero
og sjálf byltingarhetjan, Francisco Villa, voru
frá norðurfylkjunum. Þar að auki benda íbúarn-
ir á að sumar borgir landamæranna laði nú til
sín fólk sem vill setjast þar að, t.d. Tijuana, sem
er orðin að menningarborg norðursins ásamt
Ciudad Juárez, þaðan sem margir rithöfundar,
ljóðskáld og listmálarar koma um þessar mund-
ir. Hins vegar fellur þessi einfaldaða mynd fljótt
um sjálfa sig þegar betur að er gáð, því landa-
mærin eru flóknari en svo að á þeim mætist ein-
ungis tvær þjóðir, Engilsaxar og Mexíkóar –
valdamesta þjóð heims og önnur valdalítil. Þau
hafa löngum einkennst af fjölþjóðlegum
straumamótum með tilheyrandi mannlífsflóru.
Landamærin
Landamærin sem skilja Mexíkó og Bandaríkin
að eru með þeim lengstu í heiminum, eða tæp-
lega 3.200 kílómetrar og ná allt frá Kyrrahafi til
Mexíkóflóa. Þriðjungur þeirra liggur um þurr
og hrjóstrug svæði, þ.e. eyðimerkurnar Sonora
og Chihuahua. Fljótið Rio Bravo, sem kallast
Río Grande norðanmegin, skilur síðan löndin að
um 2/3 hluta landamæranna eða ríflega 2.000
km.
Burtséð frá fljótinu Río Bravo/Grande er eng-
inn landfræðilegur tálmi sem gefur aðskilnað til
kynna. Stór hluti landamerkjanna er, eins og
sagði, dreginn í miðri eyðimörk á hrjóstrugum
og óbyggðum svæðum. Þegar staðið er þarna
utan þéttbýlis er harla einkennilegt að virða
þetta fyrir sér. Beggja vegna gaddavírsgirð-
inga, sem enn er notast við allvíða í eyðimörk-
inni til að skilja löndin að, blasir sama eyðimörk-
in við – sunnan og norðan markanna vex sami
kaktus- og þyrnigróðurinn. Landfræðilegir far-
artálmar s.s. ár og fjallgarðar liggja til norðurs
og suðurs og virðist ekkert frá náttúrunnar
hendi réttlæta línu dregna í austur og vestur.
Má einna helst líkja þessu við að girðingu væri
komið upp þvert yfir hálendissanda Íslands frá
austri til vesturs.
Landamærin – eða línan eins og íbúar svæð-
isins kalla þau – eru tiltölulega ung en þau voru
dregin 1848 (og lagfærð 1854) þegar Mexíkó
seldi Bandaríkjamönnum liðlega helming lands
síns og Guadalupe-samningurinn (El Tratado de
Guadalupe) var undirritaður. Reyndar er sú
saga nokkuð flókin og verður ekki tíunduð hér.
Bandaríkjamenn eignuðust þá landsvæðið sem
nú eru fylkin Arizona og Nýja-Mexíkó, hluti af
Texas, Kolorado, Utah og syðri hluti Kaliforníu.
Eins og gefur að skilja var þetta gífurlegur
missir fyrir unga þjóð sem enn var að koma
undir sig fótum (fékk sjálfstæði 1821). Fjöldi
Mexíkóa hefur aldrei viljað viðurkenna þennan
samning eins og sést á viðhorfum mexíkóskra
innflytjenda sem eru búsettir í suðvesturríkjum
Bandaríkjanna. Þeir álíta margir hverjir að þeir
séu aðeins að endurheimta gamla ættlandið sem
var hrifsað af þeim. Sama má segja um chic-
anóa, þ.e. Mexíkó-Ameríkana – afkomendur
þeirra Mexíkóa sem bjuggu á því landsvæði sem
í einni svipan varð bandarískt 1848 og þeir í
kjölfarið bandarískir borgarar. Sumir þeirra
telja að þeir hafi aldrei yfirgefið föðurland sitt,
að landið hafi alltaf tilheyrt þeim og í raun aldrei
orðið fullbandarískt.
Byggð og íbúar landamæranna
Það sem einkennir þéttbýli landamæranna í dag
eru svokallaðar systra- eða tvíburaborgir og
bæir. Oftast standa borgirnar og bæir fast upp
við landamærin sjálf, múrana og rimlaverkin
sem skilja þéttbýlin að – einkum að sunn-
anverðu. Þéttbýlisstaðirnir við Río Bravo/
Grande standa á sama hátt á bökkum þess.
Nefndar borgir og bæir mynduðust á ólíkum
tímum og við misjafnar aðstæður. Reyndar voru
þetta ekki þéttbyggð svæði fyrir komu Spán-
verja, og voru þau allra síðustu til að byggjast
upp á nýlendutíma Nýja- Spánar enda þótti
norðrið hrjóstrugt, auk þess var stöðugur ótti
við árásir innfæddra á þessum slóðum.
Upphaf sumra borganna má rekja til trúboðs-
og varðstöðva sem voru reistar á 17. og 18. öld.
Aftur á móti byggðust önnur þorp upp sem ný-
lendur strax frá upphafi, einkum þau sem
standa við fljótið Rio Bravo/Grande og enn aðr-
ar byggðir spruttu upp í kjölfarið á Guadalupe-
samningnum. Í þeim tilvikum þar sem þéttbýlið
hafði verið norðan fljótsins fyrir tilkomu landa-
mæranna mynduðust ný þorp sunnan þess þeg-
ar Mexíkóar, sem ekki vildu gerast bandarískir
þegnar, fluttu sig suður yfir nýju mörkin og
reistu þar byggðir. Norðan markanna reistu
Bandaríkjamenn varðstöðvar til að gæta nýju
landamæranna og mynduðust þéttbýli þar í
kring. Á síðari árum hafa byggst upp litlir bæir
sunnanmegin sem gera út á „þarfir“ nágrann-
ans í norðri. Þangað sækja bandarískir ellilíf-
eyrisþegar og svokallaðir „vetrarfuglar“ (ellilíf-
eyrisþegar frá norðlægum fylkjum Banda-
ríkjanna sem flytjast til suðlægari fylkja yfir
vetrartímann) í ódýr lyf, læknis- og tann-
læknaþjónustu.
Ógerlegt er að fá nákvæmar upplýsingar um
íbúatölu þéttbýliskjarnanna á landamærunum.
Samkvæmt opinberum tölum búa á bilinu 15-20
milljónir við landamærin beggja vegna. Síðustu
áratugi hefur fjölgunin verið mjög ör og flestar
borgirnar, einkum sunnanmegin, vanbúnar að
taka við slíkum fjölda enda mörg óskipulögð fá-
tækrahverfi þar sem skortir vatn, rafmagn og
allt innra skipulag. Sem dæmi um þessa öru
fjölgun má nefna Tijuana; í dag eru íbúar borg-
arinnar um ein milljón en þeir voru ekki nema
16.000 árið 1940. Svipað gildir um aðrar borgir.
Er einkum fernt sem hefur ýtt undir þessa þró-
un. Í fyrsta lagi má nefna mexíkósku byltinguna
1910-1917 þegar fólk hvaðanæva af landinu flýði
til norðurfylkjanna og yfir landamærin. Eftir að
byltingunni lauk sneru margir aftur heim og
settust þá að í byggðunum sunnanmegin mark-
anna. Í öðru lagi má nefna bannárin í Bandaríkj-
unum 1918-1933 sem minnst var á hér fyrr. Á
þeim tíma spruttu upp í ýmsum þéttbýlisstöð-
unum s.s. í Tijuana og Mexicali fjöldi hótela,
kráa og spilavíta; einnig varð nautaat, veðreiðar,
hanaat og box vinsælt. Sóttist fólk úr norðri eft-
ir slíku suður yfir landamærin og allt skapaði
þetta atvinnu.
Það er upp úr þessu að Tijuana fær heitið sin
city eða syndaborgin, og loðir sú nafngift við
hana enn þann dag í dag.
En það sem hefur ekki hvað síst haft áhrif á
fólksfjölgun á landamærunum var Bracero-
samningurinn sem var í gildi milli Mexíkó og
Bandaríkjanna árin 1942-1964. Á stríðsárunum,
í byrjun fimmta áratugarins, þegar skortur varð
á vinnuafli í Bandaríkjunum gerðu þjóðirnar
tvær með sér nefndan samning. Kvað hann á um
að Mexíkóar mættu fara óáreittir yfir landa-
mærin og vinna tímabundið í Bandaríkjunum,
einkum á ökrum, í námum og við lagningu járn-
brauta. Talið er að meira en fjórar milljónir
mexíkóskra karlmanna hafi tekið þátt í þessum
tímabundna samningi. Í kringum 1960 þegar
ekki var lengur þörf á vinnuaflinu voru þessir
menn sendir til síns heima (sbr. The Repatria-
tion), en margir þeirra höfðu verið þarna í hart-
nær tvo áratugi (ásamt fjölskyldum sínum) og
áttu raunar að engu að hverfa í Mexíkó. Sumir
reyndu að dvelja áfram í Bandaríkjunum, aðrir
fóru ýmist sjálfviljugir eða voru fluttir nauðugir
yfir landamærin, og varð endastöð margra
þeirra þéttbýlisstaðirnir sunnanmegin mark-
anna.
Í seinni tíð er það einkum tilkoma svokallaðra
maquiladora-verksmiðja sem hefur haft áhrif á
fólksfjölgunina. Þetta eru eins konar verk-
smiðjur þar sem aðfluttir hlutir eru settir sam-
an, allt frá fatnaði til hátæknibúnaðar og síðan
fluttir aftur úr landi, aðallega á Bandaríkja-
markað. Allflestar eru þær í eigu erlendra aðila
og eru á tollfrjálsu svæði. Fyrstu maquilador-
urnar voru reistar snemma á sjöunda áratugn-
um í borginni Ciudad Juárez; þær eru nú orðnar
um 3.000 talsins og má finna í flestum borgum
og bæjum sunnan landamæranna. Þangað hefur
fólk streymt frá ýmsum syðri fylkjum Mexíkó í
leit að vinnu í umræddum samsetningar-
smiðjum. Einkum er þó sóst eftir ungu kven-
fólki sem þykir henta best samsetningarstarf-
inu. Þetta hefur haft í för með sér félagsleg
vandamál og að mörgu leyti snúið við hefð-
bundnum venjum; oft situr nú eiginmaðurinn
heima við og gætir barna meðan konan er úti-
vinnandi. Starfsfólkið endist þó oftast í stuttan
tíma, að jafnaði í 3-9 mánuði, vinnan þykir erfið
og einhæf, oft eru eiturefni meðhöndluð og
sjaldnast gefinn gaumur að heilsuspillandi þátt-
um.
Ekki er hægt að segja annað en að fjölþjóðleg
straumamót einkenni þetta ríflega 3.000 km
langa svæði og hefur fólk af ólíkum uppruna
sest þar að gegnum tíðina. Auk frumbyggja
svæðisins sem og afkomenda spænskra og
mexíkóskra „landnema“ má nefna mixteca og
zapoteca sem eiga uppruna sinn í suðurhluta
Mexíkó, tarahumara-fólk frá fjöllunum í
Chihuahua, afkomenda Kínverja, sem komu
þangað í byrjun 19. aldar til að vinna á baðmull-
arekrum, mennonítafólk af rússnesk-þýskum
uppruna, Þjóðverja, gyðinga og þeldökka sem-
ínóla (oft kallaðir svartir indíánar, afkomendur
blökkuþræla og Flórídaseminóla) og svo mætti
lengi telja.
Það fólk sem heyrist þó hvað minnst af og
vert er að minnast sérstaklega á eru uppruna-
legir íbúar svæðisins. Margir þjóðflokkar sem
bjuggu á þessu svæði fluttu sig um set eftir
komu Spánverja eða hreinlega þurrkuðust út en
þeir sem urðu hvað verst úti við Guadalupe-
samninginn er tohono Óodham-fólkið. Það hefur
um aldaraðir átt heimkynni sín á svæðinu sem
nú á dögum heitir Sonorafylki í Mexíkó og
Arizonafylki í Bandaríkjunum. Þegar landa-
mærin voru dregin á skrifstofu í Wash-
ingtonborg árið 1848, í tæpra 4.000 km fjarlægð,
vildi ekki betur til en svo að línan klauf land
tohono Óodham-fólksins í tvennt með þeim af-
leiðingum að stór hluti íbúanna bjó nú á banda-
rísku umráðasvæði, en hinn hlutinn áfram í
Mexíkó. Þetta hefur markað alla sögu þessa
fólks síðustu 150 árin. Í dag býr meiri hluti
fólksins norðan við mörkin á verndarsvæði sem
gerir þá að „viðurkenndum indíánum“ á eigin
landi, en sunnanmegin fyrirfinnst ekki slíkt
kerfi verndarsvæða og hefur fólkið því dreifst
og sest að í nærliggjandi bæjum.
Annar hópur innfæddra sem hefur nokkra
sérstöðu eru kikapúar. Þeir eru upprunalega frá
Stóru-Vatnasvæðunum í Bandaríkjunum,
hröktust þaðan til Kansas og Oklahoma og að
lokum alla leið til suðurhluta Texas og Coahuila-
fylki í Mexíkó. Það sem gerir stöðu þeirra sér-
staka í dag er að þeir hafa leyfisbréf, sem
bandaríski herinn afhenti þeim á 19. öld, þess
efnis að þeir geti farið óáreittir yfir landamærin,
Línan
Landamæri Mexíkó
og Bandaríkjanna
Landamæri Mexíkó og Bandaríkjanna eru
flóknari en svo að á þeim mætist einungis tvær
þjóðir, Engilsaxar og Mexíkóar – valdamesta
þjóð heims og önnur valdalítil. Þau hafa
löngum einkennst af fjölþjóðlegum strauma-
mótum með tilheyrandi mannlífsflóru. Miklar
umræður fara nú fram í Bandaríkjunum um
ólöglega innflytjendur frá Mexíkó en svo virð-
ist sem Bush Bandaríkjaforseti ætli að herða
gæslu við landamærin og viðurlög á hendur
ólöglegum innflytjendum.
Eftir Kristínu
Guðrúnu Jónsdóttur
krjons@hi.is
Landamærin Bandarískir landamæraverðir nota meðal annars fjórhjól til þess að fylgjast með því að engin