Lesbók Morgunblaðsins - 20.05.2006, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 20. maí 2006
!
Nýlega kom upp mál í Banda-
ríkjunum sem fékk mig enn og
aftur til að velta fyrir mér lyg-
inni sem býr að baki hugtakinu
„almenningsrými“. Orðið bend-
ir til þess að um sé að ræða
rými þar sem fólki sé frjálst að
tjá sig á almannafæri en sann-
leikurinn er að rýminu er stjórnað af
ríkisvaldinu og hver samfélagsþegn
verður að haga sér samkvæmt því. Gott
og vel – það eru ákveðnar reglur sem
almenningur hefur komið sér saman um
og sumar þeirra eru ágætar (t.a.m. þær
sem geta hindrað ofbeldi og skemmd-
arverk). Hins veg-
ar er til bálkur af
óskráðum reglum
sem finnast ekki í
neinum lögum. Þær kemst hver sá upp
á kant við sem reynir að haga sér
„óeðlilega“ í almenningsrými.
Það er til einföld tilraun sem allir
geta reynt – að klæða sig furðulega upp
og halda að næsta samkomuplássi. Ég
hef heyrt vitnisburð fólks sem hefur
unnið við trúðsstörf á almannafæri og
hann er gjarnan ófagur – svo virðist
sem almenningur gefi sér veiðileyfi á
hvern þann sem dirfist að klæðast slíkri
vitleysu. Þetta brýst helst fram í munn-
legum árásum. Eitt sinn var kærastan
mín íklædd búningi á vegum Götuleik-
hússins úti á götu þar sem fjöldi bíla
hægði á sér svo farþegarnir gætu betur
æpt meiðyrði að henni. Sú bitra lífs-
reynsla endaði með ljóðrænu réttlæti
þegar einn ökumaður var of einbeittur
við að æpa hástöfum „brenndu í hel-
víti!“ til að hafa augu með umferðinni
og klessti beint aftan á rassinn á bílnum
fyrir framan. Enginn meiddist en nokk-
uð var um hlátur. Það er mikið til af
sögum af fólki sem lendir upp á kant við
almenning vegna óvanalegrar hegðunar
án þess þó að brjóta nokkur lög. Í besta
falli veldur slík hegðun aðeins hljóðlátu
fussi og sveii en í versta falli getur hún
leitt til líkamsárása – eða, líkt og í til-
viki fimm ungra kvenna í Ohio, til hand-
töku og mögulegrar lögregluákæru.
Atvikið má rekja til vefsíðu á vegum
náunga sem kallar sig „Poster Child“
(www.qwantz.com/posterchild). Hann
telur almenningsrýmið hafa verið yf-
irtekið af auglýsingum þar sem hvorki
er pláss fyrir list né frjálsa tjáningu og
öllu leyfilegu efni er miðlað í gegnum
auglýsingastofur. Af því tilefni hefur
hann hvatt alla samfélagsþegna til að
sýna andstöðu í verki með því að koma
fyrir eða setja upp spurningabox eins
og voru í gömlu Super Mario Bros.-
tölvuleikjunum frá Nintendo – kassarnir
sem hægt var að hoppa upp í og fá pen-
ing, svepp, stjörnu eða önnur „power-
up“. Á síðunni má finna leiðbeiningar að
því hvernig setja má saman slík box
ásamt fjölda ljósmynda frá áhugasöm-
um sem hafa hengt gripina upp um bæi
hvarvetna um heim og fylgst með fólki
fyllast undrun og gleði eða einfaldlega
hringja í yfirvaldið og kvarta – því hvað
annað er hægt að gera þegar maður
gengur fram á eitthvað sem lagast ekki
að vanafestunni?
Þetta hlaut að fara illa að lokum.
Þegar fimm ungar konur settu upp
Mario-kassa á víð og dreif um bæinn
Ravenna í Ohio af tilefni fyrsta degi
aprílmánaðar þessa árs endaði það með
sprengjusveit og látum vegna áhyggna
almennings gagnvart litríkum pappa-
kössum sem gætu mögulega innihaldið
sprengjur. Í fréttunum lýstu lög-
reglumenn því yfir að í hættulegum
heimi væri einfaldlega ekki hægt að láta
svona. Engu að síður sluppu stúlkurnar
við ákærur. Því hvet ég alla landsmenn
til að fylgja fordæmi þeirra, sýna sam-
stöðu, föndra kassa af öllum stærðum
og gerðum og hengja upp í hvern staur
– eða einfaldlega skapa eitthvað nýtt,
koma því fyrir í næstu verslunarmiðstöð
og reyna (löglega) að koma rýminu aft-
ur til fólksins og úr klóm auglýs-
ingastofanna. Meiri list á almannafæri!
Áfram Maríó!
Maríó
kemur til
bjargar!
Eftir Gunnar Theodór
Eggertsson
gunnaregg@gmail.com
Í
nýlegu viðtali við blaðamanninn og
ritstjórann David Remnick í banda-
ríska sjónvarpsþættinum The Daily
Show, hinni skemmtilegu skopstæl-
ingu á hefðbundnum sjónvarps-
fréttum sem Jon Stewart stjórnar á
kapalstöðinni Comedy Central, kom ýmislegt
athyglisvert fram varðandi stöðu fréttaflutn-
ings af Hvíta húsinu. Remnick, sem hlaut Pu-
litzer-verðlaunin árið 1994, er ritstjóri hins
virta tímarits New Yorker og hefur gegnt
þeirri stöðu síðan 1998. En þótt um krefjandi
stöðu sé að ræða hefur Remnick ekki gefið
sjálft blaðamannahlutverkið
upp á bátinn, heldur sinnir
því af ástríðu og skrifar
reglulegar fréttagreinar fyr-
ir tímaritið sem hann rit-
stýrir. Hann var staddur í
sjónvarpssal til að kynna nýútgefna bók sína,
Reporting, safn greina sem hann hefur skrif-
að undanfarinn áratug. Athyglisverðast í sam-
ræðum þeirra Remnicks og Stewarts var þeg-
ar talið barst að þeim margvíslegu vanda-
málum sem þeir blaðamenn, sem fjalla um
málefni Hvíta hússins, standa frammi fyrir
hvern einasta dag, en vandamálin kjarnast
e.t.v. í laumuspili og leynd ráðamanna en
flestir eru sammála um að stjórn Bush sé sú
þögulasta í manna minnum. Remnick hélt því
fram að blaðamennska eins og hún hefur tíðk-
ast hingað til í sambandi við forsetaembættið
– blaðamenn mæta dag hvern á þar til skil-
greinda blaðamannafundi með kynningarfull-
trúa stjórnarinnar í Hvíta húsinu – sé gagns-
laus orðin. Fundir þessir séu ekkert annað en
sjónarspil, leikrit sem sett eru á svið til að
hefta flæði upplýsinga. Gamalreyndir rann-
sóknarblaðamenn, á borð við Seymour Hersh,
líti á það sem tímasóun að sækja fundina og
leiti annað eftir upplýsingum. Vert er að
staldra við þessa staðhæfingu, ekki vegna
þess að efast beri um sannleiksgildi hennar,
heldur vegna þess að hún býður annars konar
hugsun heim. Hvað ef sjónarspil og gam-
anleikir hafa tekið við af hefðbundnum frétta-
flutningi sem helsta vígi andófs bandarískrar
menningar gagnvart ólýðræðislegum stjórn-
háttum? Gamanleikir á borð við The Daily
Show?
Það sem rennir stoðum undir þessar hug-
leiðingar er atburðurinn sem átti sér stað 29.
apríl síðastliðinn, en þá var haldinn hinn ár-
legi samfagnaður Hvíta hússins og fréttarit-
ara er þar starfa. Um er að ræða risavaxna
veislu þar sem kokkteilar og kjólar flæða um
salinn en fátt fréttnæmt á sér stað. Þar til í
ár, þegar pólitíski grínistinn Stephen Colbert
var fenginn til að skemmta viðstöddum, en
Colbert er orðin þekktur fyrir þátt sinn The
Colbert Report sem framleiddur er af áð-
urnefndum Jon Stewart, enda hóf Colbert
feril sinn í þætti Stewarts. Skemmtiatriði Col-
berts við þessar kringumstæður er nú orðinn
einn umdeildasti fjölmiðlaviðburður ársins, og
ekkert lát virðist vera á umtalinu og viðbrögð-
unum.
Í fyrstu fregnum sem bárust af viðburðum
kvöldsins, en öll herlegheitin voru send út á
C-SPAN sjónvarpsstöðinni (á netsíðu þeirra
þar má sjá umrætt atriði með Colbert, og
mæli ég með að allir sem hafa sítengingu
gæði sér á atvikinu), var farið tiltölulega var-
lega í sakirnar. Þeir sem á annað borð minnt-
ust á Colbert héldu því fram að hann hefði
hálfpartinn klikkað, að minnsta kosti ekki
fengið góð viðbrögð, en margir fjölmiðlar
slepptu algjörlega að tala um hann í frétta-
flutningi sínum af kvöldinu, þ.á m. New York
Times, Chicago Tribune og stórir sjónvarps-
þættir. Þetta er athyglisvert í ljósi þess að
innan við viku síðar var framlag Colberts á
allra vörum. Sérstaklega lífseig varð þó sagan
um hversu misheppnað uppistand Colberts
hefði verið – salurinn hefði verið algjörlega
dauður meðan hann flutti atriði sitt. Þetta er
að sumu leyti rétt – ef upptakan af uppistand-
inu er skoðuð má sjá að fólk er hálf ringlað,
það flissar og hlær en hættir síðan, líklega
eftir að það gerir sér grein fyrir því að senni-
lega sé það ekki góð hugmynd að láta í ljós of
mikla ánægju yfir því sem fram fer. Það er jú
verið að hæðast að yfirmanninum og allt er
tekið upp. Sérstaklega áberandi er þó sú
vantrú sem skín úr augum viðstaddra, er ein-
hver virkilega að segja allt þetta frammi fyrir
forsetanum, sem situr rúma tvo metra frá
uppistandaranum, og þeim sjálfum? Þá kem-
ur skýrt fram að Bush sjálfum finnst þetta
ekki sniðugt, en nærmyndir af honum sýna
brýrnar síga eftir sem líður á framsöguna.
En hvert var innihald orðræðu Colberts?
Jú, samkvæmt Todd Gitlin sem kennir blaða-
mennsku við Columbia-háskóla í New York
var hér á ferðinni svo hárbeitt gagnrýni að
það kom öllum á óvart að hún skyldi eiga sér
stað undir þessum kringumstæðum. Colbert
tók fyrir helstu stefnumál Bush og fræga
ósigra undanfarin ár, málefni sem fjölmiðlar
eiga til að taka á með silkihönskum, og gerði
óspart grín af þeim. Þetta gerði Colbert í
formi oflofs, því persónan sem hann leikur í
þáttum sínum er jú einstakur aðdáandi Bush.
Niðurstaðan var hins vegar svo sláandi að
sögur herma að samstarfsmenn Bush hafi
gengið úr salnum og áhorfendum hafi mörg-
um blöskrað. Þá var Colbert einkar gagnrýn-
inn hvað frammistöðu hefðbundinna fjölmiðla
varðar, og gæti það útskýrt dræma umfjöllun
þeirra um hans eigin frammistöðu þetta
kvöld. Mér segir þó svo hugur að Colbert hafi
ekki lagt upp með prúðklædda gestina sem
sinn markhóp – hann vissi að atburðinum yrði
sjónvarpað og viðbrögð viðstaddra yrðu því
hluti af gjörningnum, og þar eru viðbrögð
sjálfs forsetans vitanlega mikilvægust. Það
má því segja að Colbert hafi breytt kokkt-
eilboði í þann andófsvettvang sem fjölmiðlar
ættu að sjálfsögðu að vera, en það er að skoða
hegðun ráðamanna ofan í kjölinn. Að þessu
leyti hafði Remnick sennilega réttar fyrir sér
en hann sjálfur hélt, og að raddir grínista eins
og Stewarts og Colberts gegni æ mikilvægara
hlutverki í fjölmiðla- og fréttalandslagi
Colbert tekur völdin
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
’Sérstaklega áberandi er þó sú vantrú sem skín úr aug-um viðstaddra, er einhver virkilega að segja allt þetta
frammi fyrir forsetanum, sem situr rúma tvo metra frá
uppistandaranum, og þeim sjálfum?‘
I „Sölutölur, staðsetning á tímabundnum sölu-listum, hafa aldrei skipt nokkru einasta máli
í raunverulegu lífi, ég tala nú ekki um langlífi,
bókmennta. Aldrei. Það er ekki nokkur vandi
að sýna fram á það.“ Þetta segir Sigurður Páls-
son skáld í bráðskemmtilegu viðtali við Silju
Aðalsteinsdóttur í nýjasta hefti Tímarits Máls
og menningar, og hann bætir við: „Nú, á sama
tíma verða forlögin og allur
mekanisminn að lifa af, ég
veit það vel, þannig að sölulistasirkusinn og
annar sirkus mun halda áfram. En gleymum
okkur samt ekki alveg í samkvæmisleikjum.“
II Sigurður talar um stöðu bókmennta í sam-félaginu og bendir á að á tímum upplausnar
í fjölmiðlun sé ágætt að muna að alvöru bók-
menntatexti sé eilífur. Og hann er alls ekki á
því að ljóðið, sem menn segja dautt með reglu-
legu millibili, standi illa: „Það skyldi þó aldrei
vera að landsliðið í ljóðlist væri bæði fjöl-
breytilegra og sterkara en nokkurn órar fyrir,
þá er ég bæði að tala um magn, þ.e. fjölda höf-
unda, og gæði.“
III Sigurður bendir einnig á að í íslenskumbókmenntum sé ljóðið eina samhengið
sem við höfum, það er í skáldskap. Og hann
spyr hvort það sé virkilega einskis virði að
leggja svolítið á sig til þess að taka þátt í
þessu ævintýri ljóðlistarinnar sem sé kjarni
ævintýrisins um samhengið. „Ef það er rétt
að ljóðið sé dautt, þá er hjarta þess ævintýris
dautt, ljóðlistin í öllum sínum fjölbreytileik
sem hefur stöðugt haldið áfram að þróast. Í
þeirri þróun felast lífslíkurnar.“
IV En viðtalið kemur á góðum tíma því íjanúar síðastliðnum voru liðin þrjátíu ár
frá uppákomunni frægu í Háskólabíói þar sem
listaskáldin vondu, eins og þau kölluðu sig,
fluttu verk sín. „Þetta var hópur sem var mik-
ið á móti því að vera hópur,“ segir Sigurður
sem var í hópnum ásamt Steinunni Sigurð-
ardóttur, Pétri Gunnarssyni, Þórarni Eldjárn,
Guðbergi Bergssyni, Hrafni Gunnlaugssyni,
Birgi Svan og Megasi. „Þessi samkoma var
ótrúleg lífsreynsla – maður vissi ekki hvað var
að ske,“ segir Sigurður en í bíóið komu 1.400
manns. Samt segir Sigurður að kynningar-
trixin hafi bara verið tvö: Að muna eftir gamla
fólkinu og að muna eftir börnunum. „Um
þetta leyti var talað mikið um það í fjölmiðlum
hve illa væri komið fram við gamla fólkið svo
við auglýstum ókeypis inn fyrir ellilífeyr-
isþega. Margir notfærðu sér það. Svo aug-
lýstum við barnagæslu á staðnum sem var fá-
heyrt í þá daga!“
V En hverju breytti uppákoman? „Þessiatburður vakti gríðarlegan áhuga ungs
fólks sem var að íhuga að fara út á þessa
braut, þetta framtak var köllunarhvetjandi.
Löngu síðar hafa nokkrir vinir mínir sagt
mér: Já, við vorum í salnum, þessi atburður
var mikilvæg sönnun þess að skriftir væru
einhvers virði. Einar Kárason var þarna, rúm-
lega tvítugur, Einar Már sömuleiðis, Sjón
líka, hann var fjórtán ára. Þannig mætti
áfram telja. Þessi rokkstjörnukonsert bók-
menntanna var hugljómandi fyrir þetta unga
fólk sem var að máta sig við möguleikana í líf-
inu.“
Neðanmáls
Með Draumalandinu hefur Andri Snær fært hina lýðræðislegu um-fjöllun um stóriðjustefnu Sjálfstæðisflokks og Framsóknarflokksá nýtt stig. Bókin er ítarlega rökstudd gagnrýni á þessa stefnu.
En það að setja fram rökstudda skoðun er ekki endir rökræðunnar. Það er
miklu fremur upphaf. Rökin eru í raun forsenda þess að hægt sé að taka
skoðunina – niðurstöðuna – til gagnrýninnar rannsóknar. Og nú er boltinn
hjá fylgismönnum stóriðjustefnunnar. Boltinn er hjá Valgerði Sverris-
dóttur, Geir Haarde, Halldóri Ásgrímssyni, Davíð Oddssyni, Árna M. Mat-
hiesen, Þorsteini Hilmarssyni, Friðriki Sophussyni, Siv Friðleifsdóttur og
fleirum. Ef þetta fólk ber einhverja virðingu fyrir lýðræðislegri umfjöllun –
eins og það hefur stundum sagst gera – verður það að taka áskoruninni.
Það er ekki hægt að sitja hjá, þegja, eða reyna að gera bókina tor-
tryggilega án nokkurra raka. Lýðræðið kallar á rök, vegna þess að lýðræð-
ið kallar á rökræðu. Það er ekkert lýðræði í því að meirihluti þumbist
áfram og þegi í hel andstæðar skoðanir. Lýðræði kallar ekki bara á um-
ræðu þar sem allir fá að tala en enginn þarf að hlusta. Lýðræðið kallar á
rökræðu þar sem þeir sem fara með vald finna sig knúna til að svara rök-
um með öðrum rökum, ekki þögn, og þar sem menn eru tilbúnir að beygja
sig undir leikreglur rökræðunnar.
Ólafur Páll Jónsson
www.bokmenntir.is
Lýðræði og rökræða
Segir sig sjálft.
Morgunblaðið/ÞÖK
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar
sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins