Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2006, Síða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júní 2006 | 7
Í
pistli sínum í Lesbókinni 27. maí
2006, Alltaf að skrifa Biblíuna, agnú-
ast Sigtryggur Magnason út í bók
bókanna. Ef til vill er hann bara að
sletta úr klaufunum í einhvers konar
vorgalsa og meinar ekki algjörlega
það sem hann skrifar. Kannski tek ég textann
of bókstaflega. Ég veit það ekki en skilja má af
orðum hans að bókin sú sé mönnum fjötur um
fót í viðleitninni til að skil-
greina tilveruna. Hann segir
þar meðal annarra orða:
„Menn hafa safnað saman
í stórar bækur útskýringum á tilurð heimsins
og hvernig best sé að lifa. Ein slík bók er Bibl-
ían, metsölubók til margra ára. Gallinn við slík
rit og reglugerðir er hins vegar sá að frekar en
að lýsa ákveðinni heimsskipan hafa ritgerð-
arhöfundar búið til heimsskipan sem síðan hef-
ur bundið hugsunina í ákveðna fjötra. Og þótt
boðskapurinn sé oft ágætur þá er auðvitað svo-
lítið fúlt að ein bók hafi í margar aldir bundið
hugsun milljóna manna innan kerfis sem er lík-
lega fyrir það mesta misskilningur. Það er til
dæmis frekar ólíklegt að guð hafi skapað jörð-
ina, Adam og Evu og svo framvegis. En það er
samt svolítið krúttleg saga.“
Allir textar sem menn hafa ritað hafa ein-
hverja merkingu eða boðskap og geta því fjötr-
að hvern sem er ef menn leyfa þeim það. Nálg-
un lesandans og hugarfar hverju sinni ráða
líklega mestu þar um en ekki endilega textinn
sjálfur. Textar eru opnir sem slíkir en mönnum
hættir til að loka þeim, læsa merkinguna niður,
líta á þá bókstaflega og þar með er hætt við að
hugarfarið fjötrist. Texti er varla nema ávarp,
liður í samræðu og aldrei hið endanlega orð.
Þess vegna er enn verið að skrifa.
Biblían er innlegg í umræðu dagsins og hef-
ur verið það um aldir. En hún er lítið annað en
tjáning sem lesandinn getur speglað sig í, kall-
ast á við hugmyndirnar sem þar birtast og bor-
ið þær saman við sínar. „Krúttlega“ sagan í 1.
Mósebók er slíkur spegill, frábær sýn á veru-
leikann, skáldleg tjáning á hinu stóra sam-
hengi hlutanna. Sköpunarsagan er ekkert ann-
að en lofgjörð í ljóði um að tilveran eigi sér
höfund.
Albert Einstein, sem lesendur tímaritsins
Time völdu vísindamann liðinnar aldar, gat að
eigin sögn ekki hugsað sér tilveruna nema með
því að gera ráð fyrir skapara sem hann kallaði
á sinn gamansama hátt „gamla manninn“ (der
Alte eða the Old Man).
Nýlega var frá því greint í fjölmiðlum að vís-
indamenn hefðu komist að þeirri niðurstöðu
eða smíðað sér þá tilgátu að alheimurinn hafi
orðið til við það að efnismassi á stærð við
greipávöxt hafi sprungið á einum trilljónasta
úr sekúndu og þanist út. Stærð alheimsins
þekkjum við ekki en hann er í það minnsta
ógnarstór. Hún er óneitanlega heillandi þessi
kenning um miklahvell, krúttleg kenning. Því-
líkur blossi! En mér finnst það hins vegar al-
gjört kraftaverk og mikið fréttaefni í samtíð-
inni að skáldið sem ritaði sköpunarsöguna í 1.
Mósebók, ljóðið um tilurð heimsins, hafi kom-
ist að sömu niðurstöðu og vísindamennirnir
með Hubble-sjónaukann, geimferðirnar og all-
ar græjurnar. Hann sagði bara: „Guð sagði:
Verði ljós! Og það varð ljós.“ Hann sá fyrir sér
miklahvell. Með hugviti einu, skáldlegu innsæi
og hæfileikanum til að dreyma og hugsa hátt
sá hann það sem máli skiptir: að veröldin á sér
upphaf og tilgang.
Sköpunarsagan er vissulega krúttleg og
miklu meira en það, hún er meistaraverk, lík-
lega magnaðasta ljóð veraldarsögunnar, sett í
sjö daga skema skáldlegs myndmáls. En baga-
legt er þegar menn lesa slíkt bókstaflega. Svo
fer fyrir mörgum. Og mér virðist Sigtryggur
einmitt falla sjálfur í þá gryfju að lesa sköp-
unarsögu Biblíunnar bókstaflega. Ofur skilj-
anlegt er að hann hafni sköpunarsögunni sem
slíkri, það er samkvæmt orðanna hljóðan.
Margir lesendur Biblíunnar eru sama sinnis og
hann. En margir þó án þess að hafna því um
leið að Guð sé skapari heimsins. Mikill munur
er á bókstaflegri og allegórískri túlkun sög-
unnar.
Sigtryggur virðist einnig hafna reglunni
sem Biblían og vísindin boða er hann segir:
„Það er kannski kunnugra en frá þurfi að segja
að það er engin sérstök regla á hlutunum í
heiminum.“ En ég spyr: Blasir reglan ekki
hvarvetna við í veröldinni? Kom ekki sólin upp
í morgun? Ganga himintunglin ekki öll á sínum
brautum?
Áður er hann búinn að ræða hina hættulegu
sögn „að vera“ í sinni annars skemmtilegu
grein. Ekki vil ég láta hjá líða að hæla honum
fyrir skemmtilegt sjónarhorn þar sem allt er
„eins og“ eitthvað annað, eins og einhver stað-
all. Og leikur lífsins þar með fólginn í litlu öðru
en því að kallast á við það sem áður hefur verið
sagt með snjallari hætti. Já, sögnin að vera er
merkileg og minnir á það sem sá er veröldina
skóp sagði aðspurður um skilgreiningu á sjálf-
um sér í samtali við sjálfan Móse er hinn síð-
arnefndi spurði hvernig hann mætti kynna
hans hátign:
„Móse sagði við Guð: „En þegar ég kem til
Ísraelsmanna og segi við þá: „Guð feðra yðar
sendi mig til yðar,“ og þeir segja við mig:
„Hvert er nafn hans?“ hverju skal ég þá svara
þeim?“ Þá sagði Guð við Móse: „Ég er sá, sem
ég er.“ Og hann sagði: „Svo skalt þú segja Ísr-
aelsmönnum: „Ég er“ sendi mig til yðar“.“ (2.
Mós 3.13–14.)
„Að vera eða ekki vera, þar liggur efinn,“
sagði skáldið Skjálfgeir. Og skáld segja sann-
leikann með einum eða öðrum hætti, líka
skáldið sem orti ljóðið um tilurð heimsins. Að
ekki sé talað um skáldið stærsta, sem skapaði
allt, líka Adam og Evu, það er manninn sem
tegund og er stöðugt að skapa, skáldið mesta,
sem leysir fjötraða og kallar okkur til að mæta
öllu lífi, líka textum, með opnu hugarfari. Og
svo kallar hann sig þessu óborganlega, skáld-
lega og skemmtilega nafni: Ég er.
Þvílíkur húmor. Þvílíkur Guð. Og alltaf að
skapa og skrifa biblíu lífsins. Einstakur í öllum
heiminum og þar með sá eini í allri tilverunni
sem er ekki eins og.
heldur líka fyrir íslensku þjóðina, þar sem
efnahagslegum stoðum var kippt undan bisk-
upsstólunum eftir siðbót og þeim var því fyr-
irmunað að gegna því veigamikla hlutverki
sem þeir gegndu í þjóðlífinu fyrir hana. Og
nær ekkert kom í staðinn. Að því leyti var sið-
bótin þungbær almenningi. Ég skrifa sjálfur
um íslensku siðbótina. Orðið siðbót er inni-
haldshlaðnara orð að mínu viti en siðaskipti
eða siðabreyting. Í ritgerðinni er því lýst er
siðbótarhreyfingin kom til Íslands með Giss-
uri Einarssyni, Oddi Gottskálkssyni og fáein-
um öðrum einstaklingum sem höfðu kynnst
siðbótinni í Þýskalandi og komu hingað fullir
af eldmóði og vildu kynna þennan nýja sið
fyrir þjóðinni. Þessir menn voru ekki að
hugsa um jarðir eða veraldlegan auð, þeir
voru ’68-kynslóð þeirra tíma.
Óneitanlega var hnignun stólanna eftir sið-
bót mjög mikil, þótt þar kæmi til mótvægis að
fyrstu lútersku biskuparnir voru mjög öflugir,
sérstaklega sunnan heiða, Gissur Einarssonar
var afburðamaður en hans naut skammt við.
Og þegar kom fram á 17. öld komu í röð mjög
öflugir biskupar og stórmenni í kirkjusög-
unni, Brynjólfur Sveinsson, Þórður Þorláks-
son og Jón Vídalín og síðar Jón Árnason.
Fyrir norðan voru einnig atkvæðamiklir bisk-
upar, Guðbrandur Þorláksson og fleiri, þann-
ig að stólarnir nutu þess að vera undir stjórn
afburða kirkjuleiðtoga þótt að þeim væri
þrengt með ýmsum hætti. 18. öldin var erf-
iður tími, ekki síst með tilliti til árferðis, og
svo kom að hinni endanlegu hnignun þegar
stólarnir voru lagðir niður um aldamótin
1800. Þegar það gerðist var verðmæti þeirra
jarða sem eftir voru orðið lítið og ástandið
heldur aumt. En þá var líka búið að reyta af
þeim fjaðrirnar í 250 ár.“
Hvernig var trúarlegt
ástand þjóðarinnar?
Gunnar segir að það sem helst hafi komið sér
á óvart við ritun bókarinnar hafi verið sú
staðreynd að vísitasíur biskupa nutu mun
minni vinsælda sóknarbarna á hverjum stað
en hann hafi gert sér í hugarlund áður. „Mað-
ur hefur alltaf séð þetta fyrir sér sem mikla
glæsireið, að fólk hafi þyrpst á vettvang og
flykkst í kirkju, en það virðist hafa verið
þveröfugt,“ segir Gunnar. „Í kafla Guðrúnar
Ásu Grímsdóttur um Skálholt og vísitas-
íuferðir Brynjólfs biskups Sveinssonar kemur
í ljós að fáir svöruðu kalli um að koma til
kirkju þegar biskup vísiteraði, jafnvel aðeins
fáeinar hræður. Maður veit náttúrulega ekki
nákvæmlega hvernig heimsókn biskupanna
var boðuð í sveitunum og hvort þessi dræma
aðsókn hafi stafað af lélegri boðun og sam-
göngum, en samt sem áður stendur eftir að
þarna var sjálfur biskupinn á ferð, sem ætti
að draga fjölmenni á vettvang. Þarna vaknar
spurning um hvernig trúarlegu ástandi þjóð-
arinnar var í raun og veru háttað og hvernig
innviðir kirkjunnar sem trúarlegrar stofn-
unar stóðu, hverjir voru styrkleikar hennar
og veikleikar ef litið er til trúarlífsins. Kirkju-
sagnfræði okkar Íslendinga hefur verið til-
tölulega bágborin um mjög langt skeið þrátt
fyrir góða spretti og að mínum dómi ekki
sinnt sem skyldi. Bókin Kristni á Íslandi var
gífurlega mikilvægt framlag til trúarsögu-
rannsókna hérlendis og saga biskupsstólanna
er framlag af sama tagi, hún mun áreiðanlega
vekja margar spurningar og hvetja með þeim
hætti til frekari rannsókna á þessum vett-
vangi. Við sem stóðum að verkinu vorum
sammála um að bókin ætti eingöngu að vera
upphaf að miklu ítarlegri rannsóknum, og það
er næsta skref, hvernig svo sem að því verður
staðið.
Á 19. öld gerðist afskaplega lítið á bisk-
upsstólunum, það var aðallega búrekstur sem
þar fór fram, en snemma á 20. öld komu fram
hugmyndir um endurbyggingu þeirra, meðal
annars með því að reisa þar bændaskóla. Sú
hugmynd varð að veruleika á Hólum en ekki í
Skálholti. Um miðja 20. öld komu fram hug-
myndir um að reisa þar kirkjulega miðstöð og
á endanum var reist þar kirkja og lýðháskóli
sem breyttist síðan í núverandi ráð-
stefnusetur, þar sem umsvifin eru mikil en
uppbyggingunni þó alls ekki lokið. Bænda-
skólinn á Hólum hefur haldið uppi nafni stað-
arins og kirkjan þar hefur dregið að sér mik-
inn straum ferðamanna, hið sama má segja
um Skálholt.“
Stólarnir hafa því náð að endurheimta
hluta af fornri frægð á seinustu áratugum,
þótt í breyttri mynd sé, og kveðst Gunnar sjá
fyrir sér að stólarnir gætu gegnt lykilhlut-
verki innan kirkjunnar sem umræðuvett-
vangur um trú og lífsgildi í sögu og samtíð og
um þjóðlífið í heild.
Hvaða merkingu heldurðu að biskupsstól-
arnir hafi í huga nútíma Íslendingsins, lifa
þeir eingöngu á fornri frægð?
„Þetta er spennandi spurning en svörin að
sama skapi fá. Ég held að flestir Íslendingar
sjái þá sem helgistaði, staði sem eiga dýr-
mæta sögu sem snerta þjóðina alla, líkt og við
á t.d. um Þingvelli. Þannig eru þeir mik-
ilvægir sögustaðir fyrir einingu þjóðarinnar,
söguvitund hennar og trúarvitund Íslendinga.
Þessir staðir eru ríkir af atburðum og and-
rúmsloftið einstakt. En svo veit maður samt
sem áður ekki hvernig viðhorf uppvaxandi
kynslóðar er til þessara staða. Ég hef t.d.
rekið mig á að fermingarbörn úr mínu presta-
kalli hafa sum hver aldrei komið til Skálholts
eða Hóla. Það gæti verið fróðlegt að gera á
því könnun hvaða augum Íslendingar líta
þessa staði núna á afmælisárinu, m.a. hversu
margir hafa komið þangað. Ég veit ekki til
þess að þetta hafi nokkurn tímann verið
kannað, en það gæti verið gagnlegt innlegg í
þá stöðugu endurskoðun sem þarf að eiga sér
stað um hlutverk þeirra og starfsemi. Mín
persónulega skoðun er sú að vígslubisk-
uparnir eigi að beina kröftum sínum að upp-
byggingu þessara staða og gera þá að sterk-
um kirkjulegum menningarmiðstöðvum fyrir
suður- og norðurhluta landsins, þeir hafa alla
burði til að vera það,“ segir hann. „Okkur
vantar meira samtal við samtímann í kirkjulífi
okkar, um ótal margt sem snertir trú og
trúarbrögð, trúarheimspeki, menntun og
menningu, samfélag, siðferðisleg gildi og sið-
fræði, um tíðarandann og þannig mætti lengi
telja. Biskupsstólarnir gömlu eru vel í sveit
settir til að þjóna eftirspurn eftir slíkri þjón-
ustu.“
ar og auðs
Morgunblaðið/Sigurður Ægisson
Hóladómkirkja Á fyrri hluta 16. aldar áttu Hólar
rúmlega 350 jarðir, eða um fjórðung allra jarða
í Norðlendingafjórðungi.
’Biskupsstólarnir vorurisafyrirtæki á þess tíma
mælikvarða, þaul-
skipulagt kerfi sem gekk
ótrúlega vel upp. Og að
vissu leyti voru þeir
sambærilegir við nú-
tíma ríkisvald hvað
varðar velferðarmálin.‘
Eins og opin hugsun eða lokuð?
Sigtryggur Magnason agnúaðist út í Biblíuna
í fjölmiðlapistli í seinustu Lesbók. Grein-
arhöfundi þykir hann hafa gengið of langt í
bókstaflegum skilningi Bókarinnar.
Höfundur er prestur í Neskirkju.
Eftir Örn Bárð
Jónsson
orn@neskirkja.is