Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. júní 2006
Í
grein sem birtist í Lesbók
Morgunblaðsins 27. maí síðastlið-
inn og ber heitið Einkavæðing
minningargreina spyrja höfundar
af hverju minningargreinar séu
orðnar svo persónulegar. Í fyr-
irlestrum og fjölmiðlaumfjöllun
um doktorsritgerð mína Mótun
hins íslenska kvenleika (1997b), þar sem ég
skoðaði breytingar á kynjuðum myndum
sjálfsins, var sömu spurningu varpað fram.1
Rannsóknin byggðist á úrtaki sem náði frá
1922 til 1992 og taldi alls 209 minningar-
greinar (123 um karla, 86 um konur). Þó svo að
úrtakið næði ekki yfir minningargreinar eftir
1992 fór ekki framhjá mér að þær voru orðnar
mun tilfinningaþrungnari og taldi ég það m.a.
stafa af því að hugmyndir um það hvernig ein-
staklingur með „heilbrigt sjálf“ agar sjálf sitt
og bregst við áföllum höfðu breyst. Auk minn-
ingargreinanna tók ég viðtöl við 18 konur á
aldrinum 16 til 88 ára og
þau bentu sterklega til
þess að áherslubreyt-
ingar hefðu orðið í af-
stöðunni til sjálfsins (Annadís G. Rúdólfs-
dóttir, 1997a, 1997b, 1997c).
Áður en ég vík að einstaklingshyggju nú-
tímans vil ég rekja hvernig „sjálfið“ eins og því
var lýst í minningargreinaúrtakinu frá 1922 til
1992 tekur á sig kynjaðar myndir. Við grein-
ingu á efni minningargreinanna byggði ég m.a.
á hugmyndum Foucaults um tengsl þekkingar
og valds (1980; 1981). Þekkingin mótast í orð-
ræðum samfélagsins. Þar er veruleikinn skil-
greindur, fyrirbæri staðsett og ákvarðað hvað
hægt er að tala um og hvernig. Skilningur ein-
staklingsins á eigin sjálfi, löngunum og þrám
tekur mið af hugmyndum samfélagsins um það
hvert heilbrigð manneska eigi að stefna og
með hvaða leiðum. Hann hefur þær til hlið-
sjónar þegar hann agar sjálfið eða líkamann og
skilgreinir drauma sína og þrár. Foucault sá
valdið sem hluta af öllum félagslegum sam-
skiptum og þar af leiðandi þeim textum sem
eru skapaðir og þeim sniðum sem þeir þurfa
að falla að. Því fer fjarri að minningargreinar
gefi heilstæða mynd af þeim flókna raunveru-
leika sem viðföng og höfundar minningar-
greina eru hluti af. Samfellan í lýsingum á
fólki sem lifði gerólíku lífi var oft grunsamlega
mikil. Það má gera ráð fyrir að þau viðmið og
gildi sem minningargreinarnar lýsa hafi snert
líf flestra hvort sem fólk kaus að fara eftir
þeim eða fara í kringum þau.
Sterk sjálf og þrekmiklar sálir
„Ætlarðu að hafa þetta svona?“ spurði ég. „Nei,“
sagði Bríet hlæjandi. „En ég vil að presturinn segi:
Hún bjó manni sínum ljótt heimili – því það er alveg
satt – ég hef aldrei getað búið honum Steina það
heimili sem hann átti skilið.“
(Minningargrein um Bríeti Héðinsdóttur
eftir Guðrúnu Ásmundsdóttur, Mbl. 6. nóv. 1996.)
Guðrún Ásmundsdóttir gefur tuggunum
langt nef í minningargrein um vinkonu sína
Bríeti Héðinsdóttur 1996. En af hverju var
svona mikilvægt að búa manni sínum gott
heimili? Hvað kemur upp í hugann þegar
minnst er á hetjur hversdagslífsins?
Elstu minningargreinarnar sem rötuðu í úr-
takið hjá mér eru skrifaðar á þeim tíma þegar
þjóðernisbarátta Íslendinga var í algleymingi
og þær eru markaðar af einstaklingshyggju
þess tíma. Miklar breytingar höfðu átt sér stað
á samfélaginu þar sem Ísland var óðum að
breytast úr bændasamfélagi í þéttbýlissam-
félag. Víða má greina ótta við þessi miklu um-
skipti í skrifum höfunda. Lesendur eru minntir
á að skera ekki á taugina við fortíðina og að
halda trúnaði við gömul og rótgróin ramm-
íslensk gildi (sjá nánar Annadís G. Rúdólfs-
dóttir, 1997a, 1997b). Höfundar óttast að nýjar
aðstæður geti af sér heimtufreka og sjálfs-
elska einstaklinga, sem jafnvel finnst „sælla að
þiggja en að gefa“ eins og einn þeirra orðar
það. Sterk manngerð er með of gott upplag til
að falla í forarpott tilfinningasemi, heimtu-
frekju og sjálfselsku. Hún er „af góðu bergi
brotin“ og með „sterk bein“. Einstaklingar
með góða stjórn á eigin sjálfi, líkt og Íslend-
ingasögurnar leggja áherslu á, sanna að þeir
séu færir um að hafa stjórn á öðrum (Guð-
mundur Finnbogason, 1933; Sigurður Nordal,
1942). Þeir eiga sig og sinn vilja sjálfir. Sagt er
að hann haldi ró sinni þegar á móti blæs, sé
rökrænn, yfirvegaður, kjarkaður og ráðagóð-
ur.
Bæði konum og körlum er lýst sem sterkum
manngerðum. Yfirráðasvæði kvenna og stjórn-
semi takmarkast þó yfirleitt við heimilið, „fjöl-
skyldan var hennar líf, heimilið hennar heim-
ur“, á meðan karlarnir eru hetjurnar sem ríða
um héruð að vinna að framgangi og framrás
Íslands, „ræktun lands og lýðs“. Þó að konur í
minningargreinum séu mærðar fyrir góðar
gáfur líkt og karlmenn er þeim aldrei lýst sem
foringjum eða brautryðjendum og aðeins ein
fékk lof fyrir framsýni.
Í minningargreinum um eldri kynslóðir
kvenna var meiri áhersla lögð á það hvernig
þær sýndu sjálfsstyrk sinn með fórnfýsi og
með því að setja sjálfar sig í annað sætið.
Þessar lýsingar birtust aðeins í litlum mæli um
karlmenn og þá einkum þegar verið er að
minnast karlmanna sem þjónuðu öðrum allt
sitt líf. Minningargreinarnar mæra sérstak-
lega þá einstaklinga sem miðla af sálar-
styrknum, hlusta, gefa, þjóna, eru auðmjúkir
og leyfa öðrum að njóta sín. Ég hef lýst þeim
sem hinum skuggasæknu sjálfum (1997a). Guð
leggur ekki meira á einstaklinginn en hann
getur þolað. Sterkur einstaklingur sýnir sitt
sálarþrek með því að axla þær byrðar sem á
hann hafa verið lagðar, hann vill ekki vera
byrði á öðrum og sinnir sínum skyldum þegj-
andi og hljóðalaust. Hin þrekmikla sál hefur
styrk sinn frá guði og svo sannarlega verður
umbunin fyrir gott líferni ríkuleg, þegar „tára-
dalurinn“ er kvaddur.
Lýsingar á tilfinningasemi eru áberandi í
minningargreinum um konur og einkum mæð-
ur. Tilfinningasemin snýst hins vegar um að
vera næmur fyrir og kunna að sinna þörfum
annarra, að geta hlustað og huggað en ekki
draga athygli að eigin þörfum. Karlkyns vina
og afa er einnig oft minnst fyrir hlýju og góða
návist og þótti mér það athyglisvert að aðeins
karlar fengu þau eftirmæli að þeir væru barn-
góðir. Því virðist hafa verið tekið sem gefnu að
konur væru góðar börnum og sinntu þeim á
meðan það var sérstakur einstaklingseiginleiki
hjá körlum.
Ég benti á það í fyrirlestri 1997 að karl-
mennskan virðist ná hámarki sínu í hinum
sjálfráða, sjálfstæða einstaklingi sem gjarna er
kjörinn til leiðtoga; kvenleikinn birtist hins
vegar einkum í einstaklingnum sem hugsar um
þarfir allra annarra áður en hann hugar að
sínum eigin, fórnar sér fyrir aðra og dregur
sig í hlé svo að aðrir geti notið sín (1997b).
Einstaklingshyggja nútímans
Í umfjöllun um einstaklingshyggju nútímans
leitaði ég eins og höfundar Einkavæðingar
minningargreina í smiðju Nikolas Rose (sem
byggir á hugmyndum Foucault) en fór aðeins
aðrar leiðir í túlkun minni en þeir (1997a,
1997b). Rose (1989;1998) bendir á að tækninni
sem beitt er á tilfinningar í nútímasamfélagi
hefur verið umbreytt og að við höfum aldrei
verið jafn upptekin af sjálfinu og einmitt nú.
Hann bendir á mikilvægi þess að greina
tæknina sem beitt er á sjálfið og hvernig hún
er sprottin úr og tengist mismunandi stýris-
vélum samfélagsins. Einstaklingur í góðu jafn-
vægi bælir ekki tilfinningar sínar heldur leit-
ast við að fá þær upp á yfirborðið. Heil sér-
fræðingaflóra (stundum kallað „The psy
complex“ eða eins og Rose (1998) gerir „The
psy disciplines“) hefur sprottið upp til að
leggja til tæknina og hjálpa einstaklingum að
greina tilfinningar sínar og vinna úr þeim.
Margar af nýrri minningargreinum virðast
einmitt vera vettvangur fyrir höfunda til að
greiða úr tilfinningum sínum til hins látna og
þær einkennir hispursleysi sem ekki var leyfi-
legt í eldri minningargreinum. Sjúkdómar eru
nafngreindir, sjálfsvíg eru rædd og eiturlyfja-
og áfengisfíkn viðurkennd. Með því að lýsa yfir
reiði sinni á dauða maka, systkina eða barns-
ins síns er einstaklingurinn að reyna að ná
tökum á erfiðum tilfinningum en einnig að
sýna öðrum að þeir eru að glíma við þær með
„heilbrigðum“ hætti.
Í áhugaverðri innihaldsgreiningu á efni
Morgunblaðsins frá 1997 bendir Þorbjörn
Broddason á að 41% minningargreina (úrtak
alls 232 greinar) fjölluðu um höfundinn sjálfan
og þá þýðingu sem dauðsfallið hafði fyrir hann.
Það kæmi ekki á óvart þótt þetta hlutfall væri
orðið ennþá hærra núna. Á hinum fjölmörgu
fyrirlestrum sem ég hélt um doktorsritgerðina
mína sköpuðust oft fjörugar umræður um það
af hverju við skrifum minningargreinar. Ein
skýring sem ég fékk frá áheyrendum var að
þeim liði betur eftir að skrifa minningargrein,
um væri að ræða „ákveðinn létti“. Þetta sting-
ur í stúf við eldri hugmyndir á borð við þær að
einstaklingur með góða sjálfsstjórn beri harm
sinn í hljóði eða beri sig „karlmannlega“, sann-
arlega hefði það þótt óviðeigandi að gráta
opinberlega á síðum Morgunblaðsins. Túlkun
Foucault (1981) um að við séum orðin ofurseld
játningunum virðist eiga hér við.
Það felst ákveðin þverstæða í svokallaðri
einkavæðingu að um leið og lögð er svo mikil
áhersla á innra rými einstaklingsins eru æ
meiri kröfur gerðar til þess að hann leggi
sjálfið, langanir þess, forsögu, drauma og þrár
á greiningarbekk sérfræðinga (Sjá Rose, 1989,
1998). Ýmist er það gert bókstaflega eða með
því að notfæra sér þær hugmyndir sem lífs-
stíls- og sjálfshjálpariðnaðurinn hefur fram-
leitt um það hvernig beri að rækta og kynna
öðrum sinn innri mann. Ég er því ekki sam-
mála að sjálfhverfa í minningargreinum sé
merki um að sameiginleg barátta þjóðarinnar
sé gleymd og grafin. Þvert á móti staðfestum
við og sönnum ábyrgð okkar með því að fela
ekkert og þannig stuðlum við að velgengni
samfélagsins.
Kynjaðar myndir sjálfsins í min
Í grein fyrir tveimur vikum var því haldið fram
að breytingar á minningargreinum í Morgun-
blaðinu væru hluti af þróun til aukinnar einka-
væðingar í þjóðfélaginu. Hér er skoðað hversu
ólík þessi skrif eru um karla og konur og
hvernig þróun til aukinnar einstaklingshyggju
birtist í þeim, nútímaeinstaklingar eru tilbúnir
til að setja sjálfið á ljósaborðið og gegnumlýsa
það til að sýna að þeir séu í takt við tilfinninga-
líf sitt.
Eftir Önnudís Grétu
Rúdólfsdóttur
annadisr@hotmail.com
Sjálfhverfa Sjálfhverfa í minningargreinum er ekki merki um að sameiginleg barátta þjóðarinnar sé gleymd og grafin eins og haldið var fram í grein um minni