Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2006, Side 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 10. júní 2006 | 11
Þ
essa dagana er hægt að hlusta á
Þórberg Þórðarson lesa Íslenskan
aðal í Víðsjá Ríkisútvarpsins. Upp-
takan mun vera frá fyrri hluta sjö-
unda áratugarins en þá var Þór-
bergur kominn yfir sjötugt og
tæplega þrjátíu ár frá því að verkið kom út í
fyrsta sinn 1938. Lesturinn er bráðskemmti-
legur. Stundum má heyra svolítið hik sem erfitt
er að segja hvað veldur, kannski var Þórbergur
hugsi yfir texta sínum, kannski hefði hann viljað
segja suma hluti öðruvísi. Til
þess að skerpa hlustunina er
hollt að lesa ritgerð Sigfúsar
Daðasonar um Þórberg frá
1981 en hún var endurbirt í merkilegu ritgerða-
safni Sigfúsar sem kom út árið 2000. Sigfús segir
að Íslenskur aðall hafi alltaf þótt njóta sérstöðu
meðal rita Þórbergs, „sé skemmtilegust, að-
gengilegust og laus við þá útúrdúra sem Þór-
bergur varð tíðum að þola ákúrur fyrir“. Hann
segir að auðvitað séu margar bækur Þórbergs
skemmtilegar en það sé samt rétt að ritháttur
hans hafi sjaldan verið eins fjörugur og í Íslensk-
um aðli, „eins frábær að margbreytni og uppfinn-
ingasemi, það er líkt og textinn komi upp í fangið
á lesandanum“. Sigfús segir að rithátturinn sé
„svo sem eins og miðja vegu milli klassísks
strengjaleiks ritanna um og eftir 1920 og marg-
greinum orðið óþarfur. Og auðvitað getur bók
verið þörf á einu sviði þótt hún sé fullkomlega
óþörf á öllum öðrum sviðum mannlegra athafna.
En í almennum skilningi, segir Sigfús, „má segja
að hvorki höfundar né bókaútgefendur geti með
öllu verið tryggir fyrir þeirri hættu að gefa út
einhverjar óþarfar bækur“. Bókaútgefandi má
ekki forðast að taka áhættu og hann verður að
halda jafnaðargeði sínu þótt hann kunni að gefa
út bók sem enginn vill lesa. „Á hinn bóginn – með
því að bókaútgefandi þarf að velja – verður hann
að vera því viðbúinn að hann kunni að hafna
röngum bókum,“ bætir Sigfús við og rifjar upp
að Mál og menning hafnaði á sínum tíma að gefa
út Tómas Jónsson eftir Guðberg Bergsson.
Auðvitað eru ekki bara gefnar út þarfar bækur
eða nauðsynlegar eða gagnlegar. Það eru gefnar
út alls konar bækur, góðar og vitlausar,
skemmtilegar og leiðinlegar. Einmitt núna eru
gefnar út fleiri bækur en nokkru sinni í heims-
sögunni. Það er líklega ekki vegna þess að fólk
hafi frá svo miklu meira að segja en áður.
raddaðrar hljómsveitar síðasta skeiðsins“. Þór-
bergur sveigi líka hjá alþjóðlegum freistingum í
bókinni, sem honum hafði ekki tekist jafn vel í
eldri verkum sínum. Annars staðar í verkum
hans verði þó ekki fundið betra dæmi um ex-
pressíónískan stíl.
Þeir sem kunna að meta góða ritgerðasmíð
ættu að næla sér í þessa bók Sigfúsar Daðasonar
sem fór ekki hátt þegar hún kom út ef rétt er
munað frekar en margar slíkar bækur. Í bókinni
er til dæmis að finna bráðskemmtilega grein sem
ber titilinn Um óþarfar bækur. Þar veltir Sigfús
fyrir sér íslenskri bókaútgáfu á miðjum áttunda
áratugnum og spyr sig hvort mikið sé gefið út af
óþörfum bókum. Helst telur hann að fábreytnin í
íslenskri bókaútgáfu sé galli. Hann segir að
kannski sé minna gefið út af raunverulegum bók-
menntum en halda mætti, þau rit séu varla fleiri
en 50 til 100 á ári, frumsamin sem þýdd, frum-
útgefin sem endurútgefin. Líklega hefur sú tala
lítið breyst til þessa dags. Hvort bækur séu
óþarfar velti hins vegar á því hvernig við skil-
Þórbergur og þarfar bækur
Erindi
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
’Auðvitað eru ekki bara gefnar út þarfar bækur eðanauðsynlegar eða gagnlegar. ‘
Þegar Edson Arantes do Nasci-mento fæddist árið 1940 potaði
faðir hans stoltur í smágerða fætur
ungbarnsins og sagði: „Þessi á eftir
að verða frábær fótboltamaður.“
Það er sjaldan
sem spádómar
stoltra foreldra
rætast jafn vel
því brasilíska
barnið, betur
þekkt sem Pelé
átti svo sann-
arlega eftir að
vaxa úr grasi til
að verða einn af
eftirminnlegri
leikmönnum sögunnar. Bókin Pelé:
The Autobiography sem Pelé ritar
sjálfur er í flestu hrífandi saga að
sögn gagnrýnanda Daily Telegraph
og skín hógværð og dyggð leik-
mannsins í gegnum skrifin, auk
þess sem hann er opinskár í lýs-
ingum á þeim vandamálum í einka-
lífinu sem álagið af frægðinni hefur
haft í för með sér.
Þrátt fyrir hrein-
skilnina hættir bók-
inni engu að síður á köflum til að
verða nokkuð einsleit og kvartar
gagnrýnandinn m.a. undan skorti á
lýsingum á hinni sérstæðu leik-
tækni Pelés sem og þeim mikla
fjölda þekktra leikmanna sem hann
hefur leikið með og á móti í gegnum
tíðina.
  
Í byrjun nýjustu bókar AlanFursts er ritstjóri andfasísks
ítalsks dagblaðs ráðinn af dögunum.
Glæpurinn er ljótur – en það hefði
getað verið verra. Morðið er upp-
hafið að atburðarás The Foreign
Correspondent, þar sem af hlið-
arlínunni fylgist silfurhærður ítalsk-
ur greifi með tengsl við fasistaflokk-
inn með gangi mála. Það vantar
ekki fagurfræðina í skrif Fursts að
mati gagnrýnanda New York Tim-
es, sem segir bókina þó ekki vera þá
frumlegustu eða framandlegustu
sem henn hefur sent frá sér.
  
Það fer lítið fyrir leiðindunum ínýjustu bók Guardian-
blaðamannsins Richard Williams
The Perfect 10,
að sögn gagnrýn-
anda Daily Tele-
graph. En í bók
sinni stúderar
Williams þá ell-
efu bestu leik-
menn sem að
hans mati hafa
leikið stöðu nr. 10
– stöðu innherj-
ans – en það er
sú leikmannsstaða sem flest lið
byggja sóknarsköpun sína á. Skrif
Williams eru bæði ljóðræn og lýs-
andi og nær höfundurinn að kalla
fram lifandi mynd af stíl og karakt-
er leikmannanna. Meðal þeirra sem
Williams dregur upp mynd af er
ungverski leikmaðurinn Ferenc
Puskas, Péle og Maradona.
  
Gyðingahatur er tekið til vand-legrar athugunar í bók Peter
Longerich, Antisemitisme, sem
Berlingske Tidende lýsir sem „ítar-
legri þýskri stúdíu á opinberu
leyndarmáli“. Longerich notar
margs konar gögn við skrif sín, m.a.
skýrslur nasistastjórnarinnar, dag-
blöð, dagbækur og bréf, og reynir
þar að draga fram í dagsljósið ná-
kvæmlega hver vitneskja Þjóðverja
um útrýmingarbúðirnar var. „Við
vissum ekkert um þetta“ er undir-
titill bókarinnar og vísar höfund-
urinn þar ekki aðeins til vitneskju
um útrýmingarbúðirnar heldur líka
til annarra aðgerða gegn gyðingum
á árunum 1933–45, frá þeim tíma er
nasisminn var enn í vexti – og marg-
ar þeirra aðgerða þýsku þjóðinni vel
kunnar. Spurningunni hvort al-
menningur hafi tekið þátt í þeim er
svo líka varpað fram og þar er Lon-
gerich á öndverðum meiði við marg-
ar fyrri rannsóknir. Segir hann að á
fyrstu árum nasismans hafi lítið
borið á róttækum aðgerðum al-
mennings gegn gyðingum og þess
vegna hafi stjórnvöld aukið til muna
gyðingaáróður sinn til að virkja bet-
ur hinn almenna borgara.
Erlendar
bækur
Pelé
Richard Williams
„Hve lengi hefur þú vitað þetta um Declan?“ spurði
móðir hennar.
„Síðan í gær. Ég sagði þér það.“
„Ég á við hve lengi þú
hafir vitað að hann
eigi vini eins og Paul.“
„Hvers konar vini?“
spurði Helen.
„Þú veist hvað ég er
að tala um.“ Móðir
hennar virtist gröm.
„Ég hef alltaf vitað
það.“
„Láttu ekki svona
kjánalega, Helen.“
„Ég hef vitað það í tíu
ár, kannski lengur.“
„Og sagðir mér aldrei
frá því?“
„Ég hef aldrei sagt þér
neitt,“ sagði Helen
fastmælt.
„Ég vona að ekkert þessu líkt eigi fyrir þér að
liggja.“
„Það hljómar eins og þú vonir hið gagnstæða.“
„Ef svo væri mundi ég segja það.“
„Já, það mundirðu víst áreiðanlega gera.“
V
itaskipið við Blackwater eftir hinn
írska Colm Toibin (1955) gerir
hvorutveggja í senn að endur-
spegla hversdagsleika hins dag-
lega lífs og draga fram hinar
dramatísku andstæður í lífi hvers
einstaklings, fjölskyldna og jafnvel þjóðar. Sam-
talið hér að ofan er á milli dótturinnar Helen og
Lilyar móður hennar. Þær hafa ekki talast við
svo árum skiptir þegar Paul vinur Declans,
bróður Helenar, birtist
óvænt á heimili hennar í
Dublin með þau skilaboð
að Declan sé alvarlega veikur og vilji hitta hana.
Í ljós kemur að Declan er með alnæmi og á
skammt eftir ólifað, hann vill að Helen hafi
milligöngu um að þau nái sáttum við móður
þeirra og fyrst og fremst vill hann að móðir
hans fái vitneskju um að hann sé samkyn-
hneigður en þeirri staðreynd hefur hann haldið
leyndri fyrir henni.
Í samtalinu hér að ofan kemur þetta allt fram,
á einfaldan, skýran og dramatískan hátt en þó
án allrar tilfinningasemi og þannig er skáldsag-
an öll; einföld og blátt áfram, jafnvel svo að
hvarflar að manni að einfaldleiki frásagnarinnar
sé ekki helsti styrkur hennar heldur líka veik-
leiki; á einhverjum punkti gerir ákveðið óþol
vart við sig og spurningin kviknar hvort ekki
eigi að verða eitthvað meira úr þessu. Toibin
lætur sig það engu skipta heldur þræðir sig til
enda sögunnar af stakri yfirvegun og án allrar
tilfinningasemi þrátt fyrir að sagan fjalli um
sinni og segja henni hvers vegna hún hafi hafn-
að henni. Ekki til þess að dvelja í fortíðinni
heldur til þess að losa sig við hlekki fortíðar-
innar og geta lifað í nútíð og framtíð. Dauði föð-
ur hennar og tilfinningalegur kuldi móðurinnar
gagnvart Helen í kjölfar dauða föður hennar er
uppspretta þeirrar fæðar sem Helen hefur lagt
á Lily. Atriðið þar sem Helen endurskapar föð-
ur sinn með því að raða saman fötum hans á
rúmi foreldra sinna er gríðarlega sterkt og þar
nýtur hlutlæg frásagnaraðferð Toibins sín til
fullnustu:
„Hún lokaði skápnum og skúffunum, fór að því búnu
fram, nam staðar á stigapallinum og lokaði augunum.
Svo gekk hún hægt aftur inn í svefnherbergið. Það
voru skórnir sem gerðu gæfumuninn, svo það virtist
sem hann lægi þarna sofandi og hún gæti komið inn
og lagst hjá honum. Hún kom sér fyrir þeim megin í
rúminu þar sem móðir hennar var vön að sofa, fór
með gát til trufla hann ekki. Hún seildist yfir til hans
og tók í höndina sem þarna átti að vera við hægri
ermina á jakkanum. Hú reis upp við dogg og lyfti
húfunni og kyssti hann þar sem munnurinn átti að
vera. Hún hjúfraði sig upp að honum.
Lily á sér þó sannarlega málsbætur þó erfitt
sé að fallast á sjálfhverfa hugsun hennar gagn-
vart því sem á henni dynur. Henni finnst að
veikindi Declans dynji yfir á óheppilegum tíma,
einmitt þegar hún er að ná sér svo vel á strik og
hún kveðst vilja óska að geta hitt föður Helenar
eitt augnablik; „að hann bara vissi eða sæi, eða
sýndi með einu augnatilliti að hann vissi hvað á
okkur dynur“.
Alvörugefin, seiðandi
Hús kvennanna þriggja má þó skoða sem
skondin tákn þar sem Helen er ánægð með hús-
ið sitt af því að það er nýtt og helsti kostur þess
í hennar huga er að enginn hefur búið í því á
undan henni. Hús móður hennar er tæknivætt
hönnunarundur og hús ömmunnar er gamalt og
að hruni komið og stendur svo nærri sjávar-
kambinum að tímaspursmál er hvenær hafið
gleypir það. Írsk saga í hnotskurn? Getur verið.
Gamla konan er þó allt annað en stereótýpa af
gamla skólanum, henni verður minna um tíð-
indin af veikindum Declans og samkynhneigð en
móðurinni og hún hefur tekið bílpróf á gamals-
aldri og hefur stórt sjónvarp í eldhúsinu. Toibin
lætur það ekki eftir sér að skemmta lesand-
anum með kómískum senum milli hommanna og
gömlu konunnar þar sem fordómar og skilnings-
leysi gætu skapað skellihlátur; Vitaskipið við
Blackwater er ófyndin saga, alvörugefin, seið-
andi, sögð af kunnáttu og yfirvegun, tök höfund-
arins örugg og það sem mest er um vert, alger-
lega laus við alla tilfinningasemi eða málskrúð-
ugt daður við lesandann. Þýðing Helga Gríms-
sonar er fullkomlega trú þessum stíl Tóibins.
Eftir Colm Toibin kom út fyrir tveimur árum
The Master, skáldsaga sem fjallar um ævi
bandaríska rithöfundarins Henry James. Þeirri
bók hefur verið hrósað mjög og hlaut á síðasta
ári verðlaun í Frakklandi sem besta þýdda
skáldsagan á frönsku árið 2005. Fyrir Vitaskipið
við Blackwater hlaut Toibin IMPAC Dublin
verðlaunin en um feril hans og önnur verk má
fræðast á http://www.colmtoibin.com/
sorg, dauða, aðskilnað, höfnun, vonbrigði, sam-
kynhneigð, alnæmi, og ást og væntumþykju en
ekkert kynlíf og engar heitar, óslökkvandi ást-
ríður; ekkert melódrama eða tragík; einfaldlega
dauðsfall í nafnlausri írskri fjölskyldu þar sem
tengslalausir einstaklingar reyna að sættast og
ná saman um leið og sá sem haldið hefur þeim
litlu tengslum sem til staðar hafa verið er að
deyja. Þetta er þó ekki saga um fyrirgefningu
eða sátt og í lokin er fátt sem bendir til þess að
samskipti mæðgnanna verði betri eða innilegri
en áður þó Lily láti tilleiðast að koma inn á
heimili dóttur sinnar. Það er þó gefið í skyn.
Spegilmyndir írskrar sögu
Þrjár kynslóðir írskra kvenna, Helen, Lily móð-
ir hennar og amman Dora, eru þungamiðja sög-
unnar og þegar við bætist að sagan er írsk og í
henni er dauðvona hommi sem konurnar stumra
yfir ásamt tveimur samkynhneigðum vinum
hans í niðurníddu húsi gömlu konunnar er varla
annað hægt en fara að leggja saman líkingarnar
og reyna að finna út úr þeim spegilmyndir
írskrar sögu. Helen er þar að auki gift Hugh
sem er sérstakur áhugamaður um gelísku og
sagan hefst á veislu á heimili þeirra þar sem
tónlistarmenn og gelískuunnendur koma saman.
Vitaskipið við Blackwater er samt engin lykil-
saga í þeim skilningi þó vissulega megi lesa út
úr henni afstöðu höfundarins til sögunnar
almennt og eflaust írskrar sögu sérstaklega.
Helen þarf að horfast í augu við sína persónu-
legu sögu með því að standa frammi fyrir móður
Ófyndin saga og seiðandi
Skáldsagan Vitaskipið við Blackwater eftir
írska rithöfundinn Colm Toibin kom út í Neon-
klúbbi Bjarts fyrir skömmu. Þetta er ófyndin
saga, alvörugefin og seiðandi um mann með al-
næmi sem bíður dauðans og vill leita sátta í fjöl-
skyldu sinni sem hefur verið tvístruð um árabil.
Eftir Hávar Sigurjónsson
Havars@simnet.is
Colm Toibin Bók hans fjallar kannski öðrum þræði
um sögu Írlands.