Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.2006, Page 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. júlí 2006
Ungverska tónskáldið György Li-geti er nýlátinn, 83 ára að aldri.Hann var eitt áhrifamesta tón-skáld 20. aldar: snilldartónskáld,
kennari og tónfræðingur í senn.
Það var mikil upplifun að heyra fyrstu
verk hans, Aparations og Atmosphères, í
byrjun sjötta áratugarins. Þá var ég við
nám í Köln við Rínarfljót. Þetta var tónlist
ólík öllu sem áður hafði heyrst, framandi,
fögur og stórbrotin í senn. Minnti á raf-
tónlist, var samt allt öðru-
vísi, og var leikin af sinfón-
íuhljómsveit.
Á næstu árum kom svo
hvert snilldarverkið á fætur öðru: Volumina
fyrir orgel (en það mun Hörður Áskelsson
hafa flutt), hljómsveitarverkið Lontano,
Sellókonsertinn, Sálumessan, Tíu þættir
fyrir blásarakvintett (sem Blásarakvintett
Reykjavíkur flutti snilldarlega), Ævintýri
og Ný ævintýri og er þá fátt eitt upptalið.
Hvað var það í þessari tónlist sem gerði
hana svona heillandi?
Í Atmosphères var ekki að finna neina
heyranlega laglínu, engin frum eða mótív,
enga sundurlausa punkta sem þá þóttu
framúrstefnulegir, engin hendingaskil, eng-
an vanalegan litblæ hljóðfæra eða hljóm-
sveitar; heyra mátti tónaflaum, sem breytt-
ist nær ekkert eða mjög hægt. Þetta var
tónlist án upphafs og endis, í stað atburða
var ástand sett á svið.
Raddskráin var flókin, 60–70 línur, þann-
ig að allir hljómsveitarmeðlimir léku mis-
munandi raddir.
Þetta var þykkari fjölröddun en nokkru
sinni hafði áður heyrst, tónklasar eða clus-
ters á ensku. Einstaka raddir heyrðust ekki
í tónaflóðinu, en útkoman var titrandi tóna-
þoka sem vart virtist af þessum heimi. Þeg-
ar vindurinn hrærir laufblöð skógarins
sjáum við ekki einstakt laufblað, en allur
skógurinn hreyfist en er þó samt kyrr.
Kveikjan að þessum verkum voru
draumar, bernskuminningar og hugsýnir.
Þetta var flókin og fíngerð pólífónía, eða
fleygröddun. Ligeti talaði um míkrópólíf-
óníu.
Í upphafsþætti Sálumessunnar, sem er
Kyrie eða miskunnarbæn, notar Ligeti
fimmradda blandaðan kór, sem syngur
keðjusöng. Lagið Meistari Jakob, sem allir
þekkja, er keðjusöngur: fjórar raddir
syngja lagið saman, en byrja á mismunandi
tíma; fjórir þræðir fléttast saman í eina
taug. Nú syngja fimm hópar lagið og byrja
á mismunandi tíma; þannig myndast tutt-
ugufaldur keðjusöngur: fimm taugar flétt-
ast saman.
Ligeti gerði tilraunir með tónstigann.
Áttundinni, viðmiðunartónbili eyrans, skipt-
um við í 12 hálftónsbil. Hann gekk lengra í
Ramifications (sem nefna mætti Kvíslar á
íslensku) fyrir 12 spilara. Helmingur þeirra
stemmir fjórðungstóni lægra en hinir og
þarmeð er áttundinni skipt í 24 fjórð-
ungstónabil.
Í Hornkonsertinum, sem er eitt af síð-
ustu verkum hans, notar hann fjögur horn,
en þau geta spilað náttúrutónana (líka kall-
aðir yfirtónar) frá 2. til 16. tóns. Ligeti læt-
ur breyta grunntóni hornanna með fram-
lengingarmunnstykki; því lengra sem rörið
er þeim mun dýpri verður tónninn þegar
blásið er í það. Þannig fær hann fjórar mis-
munandi náttúrutónaraðir, og það gefur
nýja möguleika á hljómamyndun.
Þessi tvö dæmi eru einfölduð útlistun á
vinnuaðferðum Ligetis.
Ég kynntist Ligeti á námskeiðunum í
Darmstadt, þar sem framúrstefnumenn í
tónlist hittust á sumrin, – ætli það hafi ekki
verið 1961. Hann greindi verk Antons We-
bern, sem þá var aðalátrúnaðargoð og inn-
blásturslind yngri manna.
Ligeti rakti tólftónaraðir Weberns af
mikilli skarpskyggni, og margt annað gott
fékk að fljóta með. Ligeti hafði frjórra hug-
myndaflug og sveigjanlegra sálarlíf en flest-
ir aðrir starfsnautar hans. Almenn menntun
hans var víðtæk, enda sjálfur síleitandi, for-
vitinn og gagnrýninn um leið.
Greining hans á raðfléttunum í Struct-
ures I eftir Pierre Boulez hitti beint í mark.
Þar gagnrýndi Ligeti hina ströngu rað-
hugsun af innsæi og rökvísi; fræðileg rétt-
trúnaðarhugsun orsakaði gráma og tilbreyt-
ingarleysi tónverkanna. Þetta var líkt og í
skáldskapnum: eftir því sem bragarhætt-
irnir urðu dýrari, þeim mun innihaldslaus-
ari varð skáldskapurinn. Ýmsir góðir menn
fóru flatt á þessu.
Eftir að hafa slegið rækilega í gegn, með
fyrstu verkum sínum, er líkt og Ligeti hafi
fengið einhvers konar samviskubit vegna
þess hve hann var „vinsæll“ og „við-
urkenndur“: hann fór að daðra við róttækl-
inga sem stunduðu uppákomur og gjörn-
inga, svo sem Wolf Vostell, og Nam Jun
Paik, sem ég fékk hingað til lands, sællar
minningar.
Þetta má sjá í Poème symphonique, fyrir
100 upptrekkta taktmæla, sem stilltir eru á
mismunandi hraða, settir af stað og látnir
ganga til enda. Önnur uppákoma er „Fram-
tíð tónlistar“ sem ég þýddi á sínum tíma og
birt er ásamt þessum skrifum.
Ligeti var ungverskur gyðingur, fæddur
og uppalinn í Rúmeníu. Hann nam tón-
smíðar við tónlistarháskólann í Búdapest. Í
heimsstyrjöldinni síðari var hann í þræla-
búðum, átti fótum fjör að launa, en stór
hluti fjölskyldu hans lést í útrýmingarverk-
smiðju nasista.
Að stríðinu loknu bjó hann í Búdapest, og
undi illa harðstjórninni, og þeirri skerðingu
á frelsi andans sem allsstaðar fylgdi komm-
unum. Hann flúði í vesturveg árið 1956,
þegar sovétherinn réðst inn í Ungverjaland.
Hann komst til Vínar, þar sem hann bjó
næstu árin. Hann var mikið í Köln á vegum
Stockhausens, kynntist einnig Boulez, Nono
og Kagel. Þá kenndi hann við Tónlist-
arháskólann í Stokkhólmi. Loks settist
hann að í Hamborg og bjó þar til æviloka.
Hann var alltaf mikill landshornaflakkari;
kenndi víða um heim, hélt fyrirlestra, sóp-
aði að sér verðlaunum og viðurkenningum,
að verðleikum.
Ligeti var einn fárra tónskálda úr fram-
úrstefnuliðinu til að slá í gegn í kvikmynd-
um. Stanley Kubrick notaði nokkur verka
hans (Atmosphères, Aventures, Requiem og
kórverkið Lux aeterna) án leyfis í kvik-
mynd sinni 2001: A Space Odyssey. Þetta
var mjög áhrifamikið og eitthvað mun Ku-
brick hafa notað tónlist Ligetis í The Shin-
ing (1980) en að þessu sinni með leyfi höf-
undar.
Ligeti samdi eina af bestu óperum 20.
aldar, La grande macabre, eftir sögu belg-
íska skáldsins Michael de Ghelderode. Þar
má heyra (og sjá) öll stílbrigði og umbreyt-
ingar sem Ligeti gekk í gegn um. Óperan
er kaldrifjuð kímni og fjarstæðukennt æv-
intýri, um heimsenda, breyskleika, grimmd,
dauða, sadómasó kynlíf og -svall, allt sett
fram á fáránlegan, sundurlausan hátt; ein-
hvers konar afbrigði af sögunni um Bubba
kóng – ekki Bubba Morthens (!) heldur
Ubu roi – eftir Alfred Jarry.
Seinustu árin samdi Ligeti etýður eða æf-
ingar fyrir píanó, og fetaði þar með í fót-
spor Chopins, Liszts, Debussys og Skrjab-
íns. Þær hafa allar heiti: Ruglingur, Opnir
strengir, Lokaðir snertlar, Regnbogi, Læri-
sveinn galdrameistarans, Tröppur andskot-
ans og svo framvegis.
Í hverri etýðu fjallaði Ligeti um eitt
tæknilegt eða fagurfræðilegt vandamál, líkt
og fyrirrennarar hans. Þetta eru ekki að-
György Ligeti: Síleitandi snil
Eftir Atla Heimi
Sveinsson
ahs@centrum.is
Tónskáldið György Ligeti
Eitt sinn var ég beðinn að tala umframtíð tónlistar fyrir hóp há-skólamenntaðra áheyrenda. Þaðkom á mig hik. Hvað er unnt að
segja um framtíðina? Það eitt er víst, að
hún verður alltaf öðruvísi en maður gerir
sér í hugarlund og segir til um. Til þess að
fara ekki með rangt mál, með neitt fleipur,
ákvað ég að þegja. Ég
átti að koma fram á
löngum fundi, þar sem sérfræðingar í bók-
menntum, leik- og málaralist, auk fulltrúa
annarra listgreina, áttu að skýra áheyr-
endum stuttlega frá framtíð sérgreinar
sinnar í tíu mínútna erindi. Ég var síðastur
ræðumanna, og vildi ganga úr skugga um,
að ég fengi örugglega tíu mínútur til um-
ráða. Þess vegna bað ég forstöðumann
þessa fundar að sjá til þess, að ég yrði
ekki truflaður á þeim tíma, sem mér hefði
verið úthlutað, hvað sem kynni að gerast.
Því var mér að sjálfsögðu lofað.
Bæði áheyrendur og ræðumenn voru frá
ýmsum löndum. Hafði því hátalarakerfi
verið lagt í salinn, heyrnartól við hvert
sæti, og bak við glerrúðu í hliðarherbergi
sátu nokkrir túlkar. Þeir voru vanir því að
ræðumenn töluðu hraðar en unnt var að
þýða, og báðu þess vegna sérfræðingana,
að láta sér í té fyrirfram eintak af hverju
erindi. Túlkarnir urðu mjög órólegir er ég
neitaði að fá þeim neitt slíkt í hendur. Ég
lagði mig í líma að fullvissa þá um, að þeir
mundu ekki lenda í neinum erfiðleikum
með að þýða það sem ég hefði til málanna
að leggja, en tókst samt ekki að eyða
kvíða þeirra.
Um leið og ég sté í pontuna setti ég af
stað skeiðúr mitt, til að vera viss um að
fara ekki fram úr þeim tíma, sem mér
hafði verið fenginn til umráða. Ég þagði.
Hegðun áheyrenda breyttist svo sem nú
skal skýrt frá. Það var hægt að greina
milli margs konar atvika og ástands í saln-
um, og skipti ég nú frásögn minni í tutt-
ugu sekúndna tímabil til hægðarauka.
Á fyrstu 20 sekúndunum var beðið með
eftirvæntingu eftir því að ég hæfi mál
mitt, og því sem ég mundi segja fyrst.
20’’–40’’: Undrunin vex yfir því að ég er
ekki ennþá byrjaður að tala.
40’’–60’’: Undrunin breytist í auðsæjan
ótta. Samt er ennþá þögn í salnum. (Kurt-
eisir háskólamenntaðir áheyrendur.)
1’–1’20’’: Fussað og blístrað í fyrsta sinn.
1’20’’–1’40’’: Áheyrendur skiptast í hópa:
1. hópur: Hinir kurteisu eða hluttekning-
arlausu. Þeir þegja enn, bíða og sjá hverju
fram vindur. 2. hópur: Þeir sem virðast
skemmta sér í laumi: Fussað, blístrað,
hlegið lágt. Þessi hópur virðist ekki þora
að vera háværari fyrst um sinn, kannske
af virðingu fyrir 1. hóp. 3. hópur: Þeir sem
halda að ég sé að öllum líkindum fífl. Þessi
hópur er ennþá allhljóður, en á eftir að
verða háværari og láta vanþóknun sína í
ljós og missir algjörlega stjórn á sér á
sjöttu mínútu. Þessi hópur stækkar stöð-
ugt. 4. hópur: Þeir sem gera ráð fyrir því
að ég sé að hafa þá að fífli. Þessi hópur er
nú þegar orðinn gramur, en er samt til-
tölulega stilltur. Missir stjórn á sér um leið
og 3. hópur.
1’40’’–2’: Sama og áður.
2’–2’20’’: Töflu hafði áður verið stillt
upp á sviðinu. Ég sný mér nú við og skrifa
með hvítri krít á töfluna: Framtíð tónlist-
ar.* Hlátrasköll, öskur og stappað með fót-
unum. (Kurteisir háskólamenntaðir áheyr-
endur.)
2’20’’–2’40’’: Ég skrifa á töfluna: Gjörið
svo vel að hlæja hvorki né stappa. Stapp
og hlátrar verða sterkari.
2’40’’–3’: Ég skrifa enn á töfluna: Cres-
cendo. Þessari áskorun er samstundis
fylgt. Um leið og þriðja mínútan byrjar
skrifa ég með rauðri krít á töfluna: Stopp.
Litbreytingin hefur mögnuð áhrif: sam-
stundis verður dauðaþögn.
3’–3’20’’: Algjör þögn ríkir í salnum en
síðan fer að bera á
skvaldri á nýjan leik. Eftir u.þ.b. 10 sek-
úndur hefur hávaðinn í salnum náð sama
styrkleika og á undan þagnarmerkinu og
verður sífellt sterkari.
3’20’’–3’40’’: Ég skrifa á töfluna með
grænni krít: Látið ekki afvegaleiða ykkur.
Augnabliksþögn, síðan fussað og sveiað af
miklum móð.
3’40’’–4’: Ég skrifa að sinni ekkert fleira
á töfluna. Áheyrendur öskra og baula.
4’–4’20’’: Þótt einkennilegt megi virðast
minnkar spennan í salnum. (Upphaf Ada-
gio-þáttarins.)
4’20’’–4’40’’: Hávaðinn í salnum minnkar
greinilega. Svo virðist sem áheyrendur séu
farnir að þreytast.
4’40’’–5’: Nú hljóðna flestir og bíða þess
í ofvæni hvað næst muni gerast, og hve-
nær ég muni „tala“ til þeirra með hjálp
töflunnar.
5’–5’20’’: Veikt skvaldur og hvíslingar
hefjast að nýju. Það virðist sem áheyr-
endur geti ekki fellt sig við þetta ástand.
Enginn veit hversu lengi ég hef í hyggju
að þegja. Þótt ræðumennirnir á undan mér
hafi talað í tíu mínútur er enga ályktun
unnt að draga af því – auk þess sem marg-
ir þeirra töluðu lengur en þeim hafði verið
ætlað.
5’20’’–5’40’’: Öryggisleysið og óþol-
inmæðin eykst. Áheyrendur gera bæði ráð
fyrir því að ég muni hætta á hverju augna-
bliki, og einnig að ég muni halda áfram
tímunum eða jafnvel dögunum saman – já
óendanlega. Ég geri ekkert, gef enga
átyllu til neins. Áheyrendum gæti fundizt
að þeir væru yfirgefnir úr því ég er alveg
hættur að nota töfluna.
5’40’’–6’: Eins og áður, síðan stöðugt
meiri órói. Forstöðumaður samkomunnar
gefur mér merki með hendinni að hætta.
Hann heldur að tími minn sé löngu út-
runninn, þar eð hann hefur ekki mælt
hann.
Um það bil er sjötta mínúta hefst stend-
ur óvenjulega æstur prófessor skyndilega
upp, æðir út úr salnum og skellir á eftir
sér hurðum. Þetta var eins og olíu væri
hellt á eld og hefur þær afleiðingar að 3.
og 4. hópur missa algjörlega stjórn á sér,
svo ekki verður aftur tekið. Upp frá þessu
breytist andrúmsloftið í salnum. Það hafði
hingað til verið viðráðanlegt, órói aukizt
og hjaðnað á víxl, en nú sýður fyrst upp
úr. Leynd orka leysist úr læðingi. Nú
myndast eins konar óperulokaþáttur með
tíðum skiptingum einstakra radda, hópa
og stórra kóra. Ég get aðeins skýrt frá
nokkrum atvikum þessa lokaþáttar, svo
fjölbreyttur og fíngerður var hann, sérlega
hvað rytma og blæ snerti. Aragrúi smáat-
riða myndaði svo flókin og margbrotin
tengsl, andstæður og hliðstæður, sín í
milli, að mér heppnaðist ekki að skrá þau
öll.
Ég gat gert mér grein fyrir heildarformi
þessara atvika og var það nokkurs konar
stretta.
Samkvæmt skeiðúri mínu var lengd
þessa þáttar rúmar tvær mínútur. Í fyrstu
bar mest á einstökum röddum, tenór, barí-
tón og bassa. Kvenraddir voru allan tím-
ann miklu óframfærnari; heyrði ég mest-
megnis frá þeim mjóradda fliss og skræki.
Frá einleiksröddunum heyrði ég aðallega
fremur hófleg skammaryrði á ýmsum
tungumálum. Franskur maður ásakaði mig
Framtíð tónlistar (samvinnutónsmíð)
Eftir György Ligeti