Lesbók Morgunblaðsins - 29.07.2006, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. júlí 2006
Í
kaflanum „Nokkrar gusur um dauð-
ann og fleira“ úr Hugástum eftir
Steinunni Sigurðardóttur er að finna
ljóð sem ég sagði einhvern tíma að
væru einskonar óður til dauðans
markaður þeirri innsæju kímni sem
Steinunni er nærtæk. Samkvæmt ljóðinu er
dauðinn mestur að morgni, fyrir dögun „þegar
fólk gefst upp fyrir sjúkdómum með latneskum
nöfnum sem gætu sómt sér á blómi“ og „Í
fyrstu skímu lengist snyrtileg röðin á bakka
móðunnar miklu.//Allra
þjóða menn hinkra í sudd-
anum“ og „skima/eftir
ferjumanni“. Þeir segja
„sem fæst. Umræðuefnin tæmd og tungu-
málaerfiðleikar“.
Þessi stórkostlega mynd af dauðanum sem
enn einni biðröðinni, enn einni morgunferðinni í
fylgd ókunnugra í vinnuna á köldum rigning-
ardegi í Reykjavík dregur fram þá sérstöku sýn
sem Steinunn hefur á lífið og ljóðið, og kannski
umfram allt, dauðann.
Dauðinn er algengt viðfangsefni í ljóðum
Steinunnar eins og Guðni Elísson rekur í fal-
legri grein í Ritinu 3/2003, en dauðinn er einnig
ríkt tema í mörgum skáldsagna hennar.
Í gagnrýni minni á bókmenntavef Borg-
arbókasafnsins sagði ég að nýjasta skáldsaga
Steinunnar, Sólskinshestur, væri „einskonar
stúdía í dauða; líkamlegum, persónulegum, and-
legum, allskonar tegundum útþurrkunar og
höfnunar á lífi“. Ég stend við það, en í þessari
grein langar mig til að útfæra þessar vangavelt-
ur á dálítið annan hátt.
Sagan segir frá Lillu sem elst upp í stóru húsi
á Sjafnargötu með bróður sínum og foreldrum,
Ragnhildi og Haraldi. Það verður fljótlega ljóst
að samband foreldra og barna er eitthvað und-
arlegt, en foreldrarnir eru bæði önnum kafnir
læknar og eru svo upptekin af deyjandi fólki í
sínu starfi að þau gefa sér ekki tíma til að sinna
eigin börnum. Í staðinn upplifa börnin tengsla-
leysi og þögn, persónudauða, sem kallast síðan
á við öll deyjandi börnin sem Ragnhildur grein-
ir, „díagnósar“, og missir mörg, þó vissulega
bjargist mörg einnig. Lilla er sú eina sem sinnir
heimilinu, foreldrarnir eru stöðugt utan við sig,
þau týna öllum sköpuðum og ósköpuðum hlut-
um og læsa sig stöðugt úti og lesandinn fær
mynd af þeim ráfandi um húsið eins og draugar,
sem hvorki sjá né heyra börnin sem flækjast
þögul og athugul fyrir fótum þeirra. Þessi
draugsmynd er ítrekuð því Ragnhildur er spír-
itisti í ofanálag og heldur miðilsfundi. Þar heyr-
ast barnsraddir og þær hlustar móðirin á, en
ekki raddir eigin barna.
Þessar undarlegu heimilisaðstæður verða til
þess að Lilla þurrkar eigin persónuleika út, hún
á ekkert líf og því finnur hún sér líf ann-
arsstaðar, í hinni ímynduðu vinkonu Dór(u).
Dór(a) er dóttir óhamingjukonunnar Nellí sem
Lilla kemst í kynni við, en dóttirin var tekin af
konunni vegna drykkjuskapar hennar og fá-
tæktar. En Nellí er Lillu góð og Lillu dreymir
um að vera dóttir hennar, og samsamar sig
henni, ímyndar sér að Dór eigi gullfiska í skál
og allt það annað sem hana langar til að eiga.
En svo eignast Lilla kærasta og hann er sá
eini sem sér hana sem persónu sem kemur með-
al annars fram í því að hann kallar hana hinu ex-
ótíska nafni Lí, með honum eignast hún eitt-
hvað sem líkist sjálfsmynd, en það endist ekki
lengi því hún segir honum upp. Og auðvitað
verður þessi kona, sem aldrei átti neitt líf, að
hjúkrunarkonu dauðans, hún sérhæfir sig í líkn-
arhjúkrun, starfar við það að sinna þeim deyj-
andi.
Þegar ég fjallaði um bókina á bokmenntir.is,
nefndi ég að hún minnti mig dálítið á kvikmynd-
ina The Others (Alejandro Amenábar 2001),
sem fjallar einmitt um óljós mörk lífs og dauða í
stóru húsi. Og nú þegar ég las bókina aftur
styrktust þessi tengsl enn frekar og ég sá að í
raun og veru er Sólskinshestur gotnesk skáld-
saga. Gotneska hefur verið dálítið til umræðu
undanfarið, hjá áðurnefndum Guðna Elíssyni
sem hefur verið að benda á gotnesk einkenni í
æsingaskrifum DV, en það er allt önnur got-
neska sem ég hef í huga fyrir Sólskinshestinn.
Eitt af einkennum gotnesku skáldsögunnar
er húsið, sem verður táknmynd fjölskyldunnar
– ein þekktasta útfærsla þessa er saga Edgar
Allan Poe, The Fall of the House of Usher, og
ég var ekki fjarri því að finna nærveru Poe
þarna á Sjafnargötunni. Húsið er þungamiðja
skáldsögu Steinunnar, æskuheimilið með sínum
undarlegu draugum, húsið sem Lilla flytur út úr
en hverfur síðan til aftur og gengur í að end-
urbyggja:
„Ekki óraði mig fyrir því þennan dag áður en
dagurinn byrjaði að hér væri sjálft upphafið að
Herbergisárunum, viðgerðum á Sjafnargötu
sprungu fyrir sprungu krana fyrir krana
slökkvara fyrir slökkvara. Enn síður hefði mig
órað fyrir því að þetta gæti verið skemmtun. Að
opna sprungur, taka af gólfefni – rífa niður her-
bergi og byggja aftur upp út í ósýnileg smáat-
riði (mála með skaftlöngum pensli lengst bak
við ofn þar sem enginn sér nema kóngulóin og
guð).“ (126)
Gotneska skáldsagan kom fyrst fram á
átjándu öld og varð fljótlega að kvennaformi,
það voru aðallega konur sem lásu og skrifuðu
gotneskar skáldsögur, en þetta tengist síðan
mikilvægi kvenna í því að móta hið nýja form
sem skáldsagan var. Á átjándu öld var gotneska
skáldsagan fyrst og fremst afþreyingarmiðill,
en í lok aldarinnar skrifaði skáldkonan Jane
Austen Northanger Abbey, en þar nýtir hún sér
form gotnesku skáldsögunnar til að gera mun
veigameiri kvenstúdíu en áður hafði sést innan
tegundarinnar. Ég man aldrei hver Bronté
systra það var sem þoldi ekki Austen en það
breytir ekki því að tvær systranna fetuðu í fót-
spor Austen um miðja nítjándu öldina og not-
færðu sér gotnesku hefðina í skáldsögum sínum
Jane Eyre og Wuthering Heights. Af þeim hef-
ur Jane Eyre náð meiri femínískri frægð, en
persóna úr henni, „brjálaða konan á háaloftinu“,
var lykilstef róttækrar femínískrar bókmennta-
greiningar Söndru Gilbert og Susan Gubar frá
árinu 1979. Síðan þá hefur gotneska skáldsagan
þjónað báðum megin víglínunnar milli afþrey-
ingar og fagurmenningar, af öðrum þekktum
bókmenntaverkum sem komu upp í hugann má
nefna nóvellu Henry James, The Turn of the
Screw frá 1898 en þar segir einmitt frá börnum
sem sjá (kannski) drauga, og The Haunting of
Hill House eftir Shirley Jackson frá 1959, en sú
saga fjallar um konu sem hverfur, eða jafnvel
hverfist, inn í hús. Nú nýlega hefur ung skáld-
kona, Sarah Waters, skrifað röð skáldsagna í
gotneskum anda, og er viðfangsefnið samkyn-
hneigð.
Ekki svo að skilja að Sólskinshestur sé á
neinn hátt líkur þessum verkum, en gotneska
skáldsagan hefur yfirleitt raunsæisyfirbragð,
meðan stíll Steinunnar er ljóðrænn sem fyrr og
samsetning og bygging sögunnar öll ólík frá-
sagnar(of)flæði gotneskunnar. En þó er ekki úr
vegi að skoða skáldverkið í þessu samhengi, því
þar birtast fjölmörg minni gotneskunnar sem
Steinunn færir í nýtt form og gefur nýtt líf í
sinni sérstæðu sögu.
Eins og áður er sagt er Húsið, með stórum
staf, einskonar þungamiðja gotneskra skáld-
sagna, kastalinn, ættarsetrið, eða bara heimilið.
Og heimilið á sér alltaf tvær grundvall-
arskírskotanir: annarsvegar tengist það kon-
unni og hinsvegar tengist það leyndarmálum.
Það þarf ekki að rifja upp Freud og kenningu
hans um ókennileikann – das unheimliche – til
að sýna fram á að heimilinu hefur alltaf fylgt
ára einskonar ókennileika: það sem fer fram á
heimilum fer fram fyrir luktum dyrum, frið-
helgi einkalífsins og allt það. Og það er þetta
leyndarmál heimilislífsins á Sjafnargötu sem
gegnsýrir líf Lillu og skaðar samband hennar
við kærastann. „Sá sem er alinn upp á Sjafn-
argötu verður einkennilega duglegur að leyna“
(162). Lilla er stöðugt að passa upp á að fólk
frétti ekki af hinum undarlegu heimilishögum
og flokkar fólk eftir því hvort það er spurult eða
ekki. Konan í búðinni er ekki spurul þó hún sé
alltaf hjálpleg, en Nellí er spurul og stelpan ótt-
ast að hún gæti komist á sporið með að það sé
hún sem þvær þvottinn. Fyrstu árin býr þýsk
fóstra hjá krökkunum og er þeim sem móðir,
auk þess sem hún sér um heimilishaldið. En
einn daginn fer hún og krakkarnir vita ekkert
hversvegna – þögn hússins er alger og þar er
óviðeigandi að ræða praktíska eða persónulega
hluti: „við töluðum aldrei um hana og gerum
ekki enn frekar en hún hafi aldrei verið til“ (29).
Lilla tekur húsverkin yfir og systkinin hörfa
uppá háaloft og leika sér þar í dauða og drauga-
leikjum, auk ósýnilega leiksins, en nöfn leikj-
anna endurspegla greinilega stöðu þeirra í hús-
inu og gagnvart foreldrunum. Háaloftið er með
tígulglugga og börnin finna upp á því að stafla
púðum á stóla til að geta setið við hann.
„Við lékum okkur ósýnileg, og það var það
sem við vorum, ósýnileg. Aldrei varð ég vör við
að vegfarandi eða pósturinn sæi tvö barnsandlit
í tígulglugganum undir rjáfri á steingráa hús-
inu.
Útlendingur tóku mynd af húsinu einhvern
tímann þegar við vorum í glugganum. Ég
ímynda mér að tvö lítil andlit séu til á myndinni
úti í heimi framkölluð eins og móða á rúðu.“ (27)
Lilla er eins og draugur í eigin húsi en slepp-
ur þaðan um stund í krafti kærastans, en þegar
hún segir honum upp óttast hún að komast ekki
þaðan aftur: „Ég hélt innst inni að öll sund úr
Sjafnargötu væru lokuð, að ég yrði á mishröðu
róli í herbergjunum þangað til ég fyndist dauð á
einhverju gólfinu eða í kóma“ (80). Hún sam-
samar sig húsinu eins og kemur fram í síðari
hluta bókarinnar þegar hún er komin aftur, en
þar er langur ljóðrænn texti sem lýsir því
hvernig hún gengur herbergi úr herbergi og
minningarnar streyma fram og kalla beinlínis
fram líkamleg viðbrögð: „Í eldhúsinu tárak-
irtlar, / hvort sem laukur var skorinn eða ekki
laukur / á Haraldarkjötsúpudeginum“ (119).
Því er það svo að þegar kærastinn rífur hana
um stund lausa frá húsinu er hann að rífa hana
frá henni sjálfri, kljúfa hana: „Það góða við kær-
astann var ekki bara það að ég skyldi taka á mig
mína mynd og verða að sjálfri mér heldur líka
það að ég fékk að fara frá mér en ég hafði fram
að því hvorki komist lönd né strönd í herbergj-
unum“ (63). Klofinn persónuleiki eða tvífarar
(þetta er yfirleitt túlkað sem svipað fyrirbæri)
eru klassískt tema gotnesku sögunnar og birtist
hér með áhrifamiklum hætti. Lilla er kölluð Lí
af kærastanum og með honum verður hún önn-
ur. Í raun verður hún fyrst til í krafti hans eins
og kemur fram í orðunum „taka á mig mína
mynd og verða að sjálfri mér“, því sjálf er hún
engin, hún á engan persónuleika né líf, og því
finnur hún sér enn annað sjálf í Dór. Þannig má
segja að hún sé einmitt dæmi um konur í bók-
menntum að hætti Gilbert og Gubar, en þær
gerðu einmitt mikið úr því að allar konur ættu
sér „brjálaða konu á háaloftinu“, væru klofnar í,
í það minnsta, tvær persónur.
Endurnýjun hússins verður því afar mik-
ilvæg í þessu samhengi, ekki síst það að sparsla
í sprungur og mála bakvið ofna þar sem enginn
sér nema kóngulóin og guð. Hér mætti ætla að
konan sé að ná sambandi við sjálfa sig aftur,
bókstaflega endurbyggja sig sem heilsteypta
manneskju. En öfugt við Jane Eyre sem losnaði
við brjáluðu konuna á háaloftinu og fékk að vera
með sínum heittelskaða tekst Lillu ekki að
verða Lí, því hún er, líkt og önnur fræg kven-
hetja Steinunnar, dæmd til að farast.
Bygging sögunnar endurspeglar persónu-
klofninginn og hið gotneska andrúmsloft, en
sagan flakkar hingað og þangað í brotakenndu
samspili fortíðar og nútíðar, og virkar stundum
eins og allt of stórt hús á Sjafnargötu, þar sem
lesandi er leiddur herbergi úr herbergi, látinn
þreifa fyrir sér og reyna þannig að ná tilfinn-
ingu fyrir þessu húsi, án þess að verða fangi
þess. Sjálfu er húsinu til dæmis ekki lýst að ut-
an fyrr en á síðu 123, þegar tveir þriðju hlutar
sögunnar eru búnir, og lítur að sjálfsögðu allt
öðruvísi út en ég hafði gert mér í hugarlund.
Það má hugsa sér að þetta komi til af þeirri
sterku nærveru bernskunnar sem einkennir
alla frásögnina, fyrir innilokað barn sem er
draugur í eigin húsi eru úthliðar þess merking-
arlausar. Þegar við sjáum svo húsið að utan er
það með augum konunnar sem er komin aftur
heim, og leggur í hið mikla viðhald.
Það að Steinunn opni nýja sýn á kunnugleg
bókmenntaform er svo sem ekkert nýmæli, en í
áhugaverðri grein Öldu Bjarkar Valdimars-
dóttur, „„Á tímum VARANLEGRA ÁST-
ARSORGA“: Ástin, dauðinn og lesandinn í
þremur skáldsögum eftir Steinunni Sigurð-
ardóttur“, í Skírni vor 2006, er meðal annars
fjallað um notkun Steinunnar á ástarsöguform-
inu. Alda nefnir þar Sólskinshest, Ástina
fiskanna og Hundrað dyr í golunni, en fyrsta og
líklega þekktasta ástarsögustúdía Steinunnar
var í Tímaþjófinum. Hvað önnur form varðar
má nefna vegasöguna í Hjartastað, ævintýrið í
Ástin fiskanna og revíuna í Jöklaleikhúsinu, og
svo auðvitað minningargreinar í Síðasta orðið.
Skáldsagan Sólskinshestur sver sig í ætt við all-
ar þessar, sagan er öðrum þræði ástarsaga, hún
fjallar um samband mæðgna sem var aðalstefið
í Hjartastað og kemur einnig við sögu í Jökla-
leikhúsinu, en hún er einnig óvenjuleg í höfund-
arverkinu, því eins og margir gagnrýnendur og
lesendur bentu á hefur bernskan ekki fyrr leik-
ið svo stórt hlutverk í skáldskap Steinunnar. Og
það er einmitt þessi þrúgandi bernska sem
skapar þessa sérstæðu gotnesku stemningu,
eða réttara sagt ekki-bernska, því bókin fjallar
jú um hvernig bernskunni er stolið af stúlkunni
og því fær hún aldrei að öðlast sjálfstæðan per-
sónuleika. Það eina sem hún á eftir er dauðinn,
og dauðinn, hann er svo heimilislegur að „það
tekur oftast nær sama tíma að deyja endanlega
og það tekur að skúra þrjú gólf, með því að líka
sé farið í horn“. (101)
Heimilislegur dauði: eða
ósýnilegir leikir á háalofti
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Hús og draugar „Í raun og veru er Sólskinshestur gotnesk skáldsaga.“
Nýjasta skáldsaga Steinunnar Sigurð-
ardóttur, Sólskinshesturinn, kemur stöðugt á
óvart. Steinunn sýnir á sér nýjar hliðar í
þessari fallegu ástarsögu fullri af feigð og
ókennilegum framandleika.
Eftir Úlfhildi
Dagsdóttur
varulfur@simnet.is
Höfundur er bókmenntafræðingur.