Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2006, Síða 5

Með lögunum voru gerðar grundvallarbreyt-
ingar á barna-, gagnfræða- og mennta-
skólastiginu sem miðuðu að auknu jafnrétti til
náms. Ein helsta breytingin var sú að skóla-
skyldan var lengd um eitt ár, hún hafði náð frá
sjö ára til fjórtán ára aldurs en eftir samþykkt
fræðslulaganna náði hún til fimmtán ára aldurs.
Í lögunum var kveðið á um að þjóðfélaginu væri
skylt að starfrækja barnaskóla í öllum skóla-
hverfum landsins, en áður var einungis kveðið á
um að foreldrar ættu að láta börn sín sækja
skóla. Jafnframt var þjóðfélaginu gert skylt að
veita þeim börnum sem þurftu á því að halda
fjárstyrk til að ljúka skólaskyldunni, en í þágild-
andi lögum var tekið fram að hreppsnefndir
ættu að taka ákvörðun um hvort styrkja ætti
börnin. Í greinargerð milliþinganefndarinnar
sem fylgdi frumvörpunum var þessi þjónusta
við nemendur kölluð ,,hin frumstæðustu mann-
réttindi“. Milliþinganefndin vildi auka jafnrétti
til náms á barna- og unglingafræðslustiginu
með því að tryggja að allir lykju skólaskyldunni.
Unglingar gátu tekið landsprófið er þeir voru
á sextánda ári. Ef þeir fengu meðaleinkunnina
6.00 á prófinu áttu þeir kost á að fara í mennta-
skóla. Nefndin vildi koma landsprófinu á til að
tryggja að allir nemendur hefðu jafna mögu-
leika á að komast í menntaskólanám óháð þjóð-
félagsstöðu sinni.
Eitt frumvarpið var mikilvægast af þeim fjór-
um sem milliþinganefndin samdi og lögð voru
fyrir Alþingi: það hét Frumvarp um skólakerfi
og fræðsluskyldu. Samþykkt þess fól í sér að
einnig þyrfti að samþykkja hin frumvörpin.
Einungis tveir þingmenn af ellefu greiddu at-
kvæði gegn því í efri deild: Jónas frá Hriflu og
Gísli Jónsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins.
Jónas frá Hriflu var sá þingmaður sem barð-
ist hvað mest gegn frumvörpunum því hann
taldi þau „… gera það að verkum að slíta kerfi
það, sem íslenska þjóðin hefur menntað börn
sín við í þúsund ár“. Hann hélt langar ræður
gegn þeirri auknu skólaskyldu sem fólst í frum-
vörpunum, því hann taldi hana ráð kommúnista
til að leggja sveitir landsins í eyði: „Ég held að
ef að þetta frv. verður framkvæmt, sem verður
raunar ekki, þá muni sveitirnar leggjast í eyði.
Það verður ekkert nema gamla fólkið eftir, og
þegar það deyr, þá deyr sveitalífið líka.“ Að
hans mati miðaði frumvarpið að því að öll börn,
hvar sem þau byggju á landinu, ættu að geta
keppst um að komast í menntaskóla og myndu
þau þá flytjast á mölina.
Ef frá eru talin andmæli Jónasar frá Hriflu
voru frumvörp milliþinganefndarinnar ekki
gagnrýnd mikið á Alþingi. Orðin sem Bjarni
Benediktsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins,
sagði þegar hann greiddi atkvæði með Frum-
varpinu um skólakerfi og fræðsluskyldu eru
kannski lýsandi fyrir þann hug sem þingmenn
báru almennt til frumvarpanna: Bjarni taldi það
lýsa „góðri hugsun“.
Frumvörp milliþinganefndarinnar urðu að
lögum árið 1946 og var þá byrjað að taka nem-
endur inn í menntaskólann með landsprófinu.
1946–1953: Fleiri efnalitlir
nemendur í menntaskólanám
Á fyrstu sjö árunum eftir að landsprófið var
tekið upp komust fleiri börn efnalítils fólks inn í
skólann en áður. Ég miða tímabilið við þessi sjö
ár því árið 1953 var þriðji menntaskóli landsins
stofnaður á Laugarvatni.
Börn faglærðra iðnaðarmanna og annarra í
svipuðum störfum mynduðu stærsta einstaka
hópinn sem komst inn í skólann árin 1946–1953,
þau voru rúm 26 prósent af heildarfjöldanum.
Tímabilið á undan höfðu börn manna úr þessari
stétt verið tæp 14 prósent af þeim sem tekin
voru inn í skólann.
En börnum verkamanna, sjómanna og ann-
arra í svipuðum störfum fjölgaði hins vegar enn
meira hlutfallslega á milli tímabila, því á ár-
unum 1928–1946 voru þau 2,5 prósent af heild-
arfjölda þeirra sem tekin voru inn í skólann, en
11,5 prósent eftir upptöku landsprófsins. Af
þessum 11,5 prósentum voru 7,5 prósent börn
verkamanna, en engin einstök starfsstétt átti
eins mörg börn sem komust inn í skólann á
fyrstu sjö árunum eftir upptöku landsprófsins,
og jafnframt var enginn einstakur hópur sem
stækkaði eins mikið hlutfallslega á milli tíma-
bila. Á árunum 1928–1946 höfðu einungis tvö
börn verkamanna, eða 0,46 prósent af heild-
arfjölda, komist inn í skólann eftir inntökupróf,
en 54 börn verkamanna komust inn á fyrstu sjö
árunum eftir að landsprófið var tekið upp.
Börnum verkamanna fjölgaði því um rúm 7 pró-
sentustig á milli tímabila.
Á sama tíma og börnum iðnaðarmanna og
verkamanna fjölgaði mikið á milli tímabila
fækkaði börnum opinberra starfsmanna og há-
skólagenginna manna sem komust inn í skólann
eftir landspróf um tæp 12 prósentustig, fóru úr
tæpum 34 prósentum af heildarfjölda niður í
rúm 22 prósent. Börnum atvinnurekenda fækk-
aði einnig mikið því þau fóru úr því að vera tæp
18 prósent niður í rúm 9 prósent.
Afleiðingar landsprófsins: Réttlátt skref
Af tölunum um stéttarstöðu þeirra nemenda
sem komust inn í Menntaskólann eftir lands-
próf á árunum 1946–1953 sést að hlutfallsleg
fjölgun barna úr efnaminni stéttunum var svip-
uð og hlutfallsleg fækkun úr efnuðustu stétt-
unum, á meðan hlutfall barna úr öðrum stétt-
um: börn bænda og börn þjónustu-, verslunar-
og skrifstofumanna, sem komust inn í skólann
var svipað á milli tímabila.
Mestu breytingarnar á nemendafjöldanum
úr einstökum stéttum, áður en landsprófinu var
komið á og eftir það, voru bundnar við þær
stéttir sem reikna má með að hafi verið efn-
aðastar og efnaminnstar í þjóðfélaginu. Þess
vegna má segja að eitt af markmiðum laganna,
að auka efnahagslegt jafnrétti til náms á Íslandi
með lagasetningu, hafi náðst með fræðslulög-
unum árið 1946.
Inntökufyrirkomulagið inn í menntaskóla á
Íslandi varð sanngjarnara með landsprófinu því
niðurstöðurnar í rannsókninni sýna fram á að
fleiri nemendur úr efnaminni stéttunum komust
inn í menntaskóla eftir að Alþingi setti sam-
ræmdar reglur um inntöku nemenda í þá, regl-
ur sem meðal annars voru settar fram með
þetta markmið í huga. Áður var Menntaskólinn
nánast lokaður þessu fólki.
Túlkun mín á þessum niðurstöðum er sú að
fræðslulögin 1946 og landsprófið hafi gert
skólakerfið á Íslandi réttlátara en það var fyrir
samþykkt laganna. Þegar ég segi „réttlátara“
styðst ég við skilning Þorsteins Gylfasonar
heimspekings á hugtakinu réttlæti: „Réttlæti er
það sem manni ber, það sem hann á skilið.“ Í
túlkuninni gef ég mér þá forsendu að efnahags-
legt jafnrétti til náms sé réttlátt því allir menn í
lýðræðislegum þjóðfélögum eigi skilið að fá
tækifæri til að mennta sig óháð stéttarstöðu
sinni, ef þeir á annað borð geta það og vilja.
Þessi forsenda er eitt af grundvallaratriðum
pólitískrar hugsunar í mörgum þjóðfélögum nú-
tímans sem hafa lýðræðislegt stjórnarfar, til
dæmis í okkar þjóðfélagi. Með túlkun minni
heimfæri ég þennan nútímalega skilning á rétt-
lætishugtakinu upp á fortíðina. Forsendan fyrir
þessari ályktun er sú skoðun að við getum búið
yfir hlutlægri þekkingu á réttlæti sem við styðj-
umst við þegar við fellum gildisdóma um að-
stæður í nútímanum, en einnig þegar við gerum
það um fortíðina. Til að mynda þegar við segj-
um að kynþátta- eða kynjamismunun sé, eða
hafi verið, óréttlát í nútímanum sem og í fortíð-
inni, og eins þegar við segjum að efnahagslegt
misrétti til náms sé, og hafi verið, óréttlátt, óháð
því hvaða tímabil mannkynssögunnar á í hlut.
Niðurstöður ritgerðarinnar benda því til þess
að þingmenn hafi komið sér saman um að taka
skref í réttláta átt þegar þeir samþykktu lögin
sem fólu í sér landsprófið. Síðan hafa þau rétt-
indi til náms sem fólust í fræðslulögunum árið
1946 verið lögbundin á Íslandi. Og enn er notast
við svipaða aðferð og landsprófið við inntöku
nemenda í menntaskóla, aðferð sem á að
tryggja að efnahagsstaða barna komi ekki í veg
fyrir að þau geti menntað sig.
En niðurstöðurnar í rannsókninni sýna einn-
ig fram á að ekki er rétt að stéttaskiptingin í ís-
lensku þjóðfélagi á fyrri hluta tuttugustu ald-
arinnar hafi verið lítil, ef verið er að vísa til
þessa tímabils þegar sagt er að stéttaskipting
hafi almennt verið fremur lítil hér á landi í
gegnum tíðina. Stéttarstaða þeirra sem komust
inn í Menntaskólann í Reykjavík á árunum
1904–1946 bendir þvert á móti til að hún hafi
verið mikil.

Heimildir:
Alþingistíðindi. Guðjón Friðriksson. Dómsmálaráðherrann:
Saga Jónasar Jónssonar frá Hriflu. II bindi. Reykjavík, 1992.
Heimir Þorleifsson. Saga Reykjavíkurskóla III: Skólalífið í
Menntaskólanum 1904–1946. Reykjavík, 1981.
Menntamál 8, 1935.
Skólaskýrslur Menntaskólans í Reykjavík 1904–1953. Reykja-
vík, 1904–1953.
Tíminn 26. maí 1928.
Þorsteinn Gylfason. Réttlæti og ranglæti. Reykjavík, 1998.
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Vígð inn í skólann Enn er notast við svipaða aðferð og landsprófið við inntöku nemenda í menntaskóla, aðferð sem á að tryggja að efnahagsstaða barna komi ekki í veg fyrir að þau geti mennt-
að sig. Myndin er tekin í október 1961 af busavígslu í Menntaskólanum í Reykjavík við Lækjargötu.
Í HNOTSKURN
» Börn verkamanna, sjómanna ogannarra í svipuðum störfum voru 3%
í Menntaskólanum í Reykjavík árin
1904–1927.
»Þegar Jónas frá Hriflu varð ráð-herra kennslumála 1927 vildi hann
koma í veg fyrir að börn efnaðra Reyk-
víkinga einokuðu skólann og kom á svo-
kallaðri 25 manna reglu og veitti Gagn-
fræðaskólanum á Akureyri leyfi til að
útskrifa stúdenta.
»Aðgerðir Jónasar nægðu ekki til aðkoma á jafnrétti til náms og árið
1947 var því landsprófinu komið á að til-
stuðlan Pálma Hannessonar, rektors
Menntaskólans.
»Fyrstu árin eftir upptöku lands-prófsins voru börn verkamanna, sjó-
manna og annarra í svipuðum störfum
11,5% af nemendum Menntaskólans.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. OKTÓBER 2006 5
Höfundur er sagnfræði- og heimspekinemi.