Morgunblaðið - 23.01.2006, Page 22

22 MÁNUDAGUR 23. JANÚAR 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
MARGIR Reykvíkingar hafa látið
að sér kveða í umhverfisverndar-
málum og er það vel. Flest mál af því
tagi, sem ber hátt í umræðunni,
varða önnur landsvæði en þau sem
eru innan borgarmark-
anna. En er það endi-
lega vegna þess að ekki
þurfi að hafa áhyggjur
af umhverfismálum í
Reykjavík? Ég tel að
svo sé alls ekki.
Lágmörkum
skaðann
Öll byggð hefur í för
með sér umhverfis-
áhrif, bæði vegna þess
að ósnortinni og oft
blómlegri náttúru, mó-
um, hrauni, valllendi,
strandsvæðum eða heiðum er breytt
í borgarbyggð, með malbiki, trjám,
ábornu grasi og mannvirkjum og
ekki síður vegna atferlis íbúanna, t.d.
með bílum, vatnsnotkun, úrgangs-
framleiðslu og með truflun á bú-
svæðum dýra og plantna. Þessi áhrif
hafa almennt verið talin viðunandi
vegna þess að við teljum það vera
mikilvægari hagsmuni að uppfylla
þarfir okkar um íbúðir og pláss undir
atvinnustarfsemi. En okkur ber
einnig skylda til að gera það sem við
getum til að lágmarka þann skaða
sem við völdum umhverfinu með at-
ferli okkar. Náttúran hefur gefið
okkur svo mikið að við skuldum
henni það.
Reykjavíkurborg hefur mótað sér
umhverfisstefnu og verður að fylgja
þeirri stefnu eftir og endurskoða
hana reglulega og taka tillit til fram-
fara í tækniþróun, breyttra krafna,
nýjustu rannsókna og viðhorfs borg-
arbúa sjálfra til umhverfisins.
Þetta hljómar
kannski hástemmt, en
raunin er sú, sem betur
fer, að okkur hefur
auðnast að ganga þann-
ig um umhverfið að við
eigum t.d. tvær gjöful-
ar laxveiðiár, Elliðaárn-
ar og Úlfarsá, innan
borgarmarkanna. Mér
er til efs að nokkur höf-
uðborg sé svo auðug.
Eins og með öll djásn,
ber okkur að gæta
þeirra vel og sífellt
verður að leita leiða til
að lágmarka neikvæð áhrif okkar á
umhverfið. Ánægjulegt er að fylgjast
með áætlunum R-listans um vernd-
un ánna komast í framkvæmd, en
hreinsun ofanvatns er málaflokkur
sem er mikið til umræðu í Evrópu og
Ameríku þessi misserin, enda er búið
að ná að mestu utan um vandamálin í
tengslum við skólphreinsunina.
En það er samt ekki allt jafn gott
og verður að horfa lengra til fram-
tíðar í sumum málaflokkum.
Brennsla í stað urðunar?
Í sorpmálum hefur verið unnið eft-
ir þeirri stefnu að urða þann úrgang
sem ekki fer í endurvinnslu. Urðun
er síðasta stig sorpmeðhöndlunar, á
eftir endurnýtingu og endurvinnslu,
og sú sem hvað mest umhverfisáhrif
hefur. Til þess að auka hlutfall end-
urnýtingar og endurvinnslu þarf að
stórbæta aðgengi borgaranna að
flokkunarstöðvum með því að
staðsetja gáma þar sem fólk á helst
erindi dags daglega, t.d. við versl-
anir.
Ég er þeirrar skoðunar að hefja
eigi undirbúning að uppsetningu
brennslustöðvar fyrir sorp hið fyrsta
og tryggja að hægt sé að nýta þá
orku sem frá brennslunni kemur í
formi rafmagns eða hita nema hvort
tveggja sé. Við brunann verður til
koltvísýringur en ekki metan sem
myndast við niðurbrot í venjulegum
sorphaugum, sem hefur 3–4 sinnum
meiri gróðurhúsaáhrif en koltvísýr-
ingur, sem þó er reynt að stemma
stigu við með metnaðarfullu söfn-
unarkerfi í dag. En það sem skiptir
þó ekki síður máli er að við bruna
minnkar rúmmál sorpsins um 90%,
þannig að landnotkun undir sorp-
hauga snarminnkar, en áætlað er að
núverandi land í Álfsnesi verði full-
nýtt árið 2014, eða eftir 8 ár. Land er
að verða sífellt verðmætari auðlind
og hefur hingað til verið vanmetið.
Ef sorp væri brennt myndi tífaldast
nýting þess lands sem fer undir urð-
unina og óáran eins og rottur og
vargur heyrir sögunni til, svo auð-
veldara ætti að vera að finna nýja
urðunarstaði í sátt við nágranna.
Með staðsetningu brennslustöðvar
nær borginni minnka einnig flutn-
ingarnir, sem er ótvíræður kostur.
Öll eggin í sömu körfu
Annað stórmál sem lítt hefur verið
hugað að er framtíðarvatnstaka
borgarinnar. Í dag er allt vatn borg-
arinnar tekið undan Heiðmörk. Er
það svæði frábært og vatnið til mik-
illar fyrirmyndar. En hættulegt er
að hafa öll eggin í sömu körfunni og
þar sem svæðið er virkt, bæði gagn-
vart jarðskjálftum og elds-
umbrotum, og mengunaróhöpp geta
jú alltaf gerst, vofir sú hætta ávallt
yfir að svæðið spillist til lengri eða
skemmri tíma. Þarf Reykjavík-
urborg því að tryggja það að hugs-
anleg vatnstökusvæði í nágrenni
borgarinnar verði vernduð og hugað
að nýtingu þeirra. Á ég þá við svæði í
Henglinum en þó sérstaklega vatna-
svæðið norðan Þingvallavatns. Þar
streymir gnægð tandurhreins vatns
sem hægt er að nýta án þess að það
hafi nein teljanleg áhrif á umhverfið.
Ætti borgin því að fara hið fyrsta í
samningaviðræður við Blá-
skógabyggð um þetta vatn og þrýsta
á um verndun alls svæðisins.
Umhverfisvernd innan
borgarmarkanna
Eftir Gest Guðjónsson ’Til þess að auka hlutfallendurnýtingar og endur-
vinnslu þarf að stórbæta
aðgengi borgaranna að
flokkunarstöðvum með
því að staðsetja gáma
þar sem fólk á helst er-
indi dags daglega, t.d.
við verslanir.‘
Gestur Guðjónsson
Höfundur er umhverfisverkfræð-
ingur og býður sig fram í 3. sæti í
prófkjöri framsóknarmanna í
Reykjavík.
Prófkjör í Reykjavík
TENGLAR
..............................................
www.gestur.is
NÝVERIÐ tilkynnti mennta-
málaráðherra, Þorgerður Katrín
Gunnarsdóttir, að hún
hygðist setja á lagg-
irnar starfshóp sem
hefði það að markmiði
að auka vægi skákiðk-
unar í grunnskólum.
Þetta er fagnaðarefni
og skref fram á við í ís-
lensku menntakerfi ef
vel er að verki staðið.
Hvers vegna skák
í skólum?
Skákin er tungumál
sem allir geta lært.
Reglur skákarinnar
eru sáraeinfaldar og engum of erf-
iðar. Það fylgir því jafnan engin van-
máttarkennd hjá börnum að læra
skák – þar sitja allir jafnir við sama
borð og lærdómurinn er leikur. Um
leið þjálfar skákin huga barna og at-
hygli með margvíslegum hætti. Djúp-
ur skilningur, þekking og færni í tafl-
mennsku krefst vissulega taum-
lausrar og áralangrar vinnu – og
sumir eiga auðveldara en aðrir með
að máta andstæðinginn. En tungu-
málið sjálft, mannganginn, geta allir
tileinkað sér án nokkurrar áreynslu. Í
skák geta allir fundið andstæðing við
sitt hæfi sem gefur mátulega mikla
áskorun og hvatningu, og það sem
mest er um vert – það geta allir alltaf
fundið einhvern leik. Með þessum
hætti er komist hjá uppgjöf sem gerir
t.a.m. vart við sig í torskilinni mál-
fræði eða erfiðu stærðfræðidæmi sem
er kastað út í horn. Í skák eiga allir
möguleika á mótsvari – ef þeir aðeins
kunna mannganginn.
Leikur að læra
Flestir sem hafa komið að skák-
kennslu eru ekki í vafa um hversu já-
kvæð áhrif skákiðkun getur haft á
námsgetu barna og almennt skóla-
starf. Rannsóknir erlendis renna
sterkum stoðum undir þessa reynslu.
Þær sýna fram á margþætt áhrif
reglubundinnar skákiðkunar í skól-
um á námsgetu, ástundun, tengsla-
myndun og hegðun. Þetta á ekki síst
við um börn með sérþarfir sem á ein-
hvern hátt upplifa sig sem utangarðs
innan skólasamfélagsins og er hætt
við að dragast aftur úr. Það hefur
þannig sýnt sig að skák-
in er ekki einungis
ákveðið kennslutæki
sem eykur náms-
árangur og ástundun,
heldur einnig félagslegt
tæki sem fær ólíka
krakka og kynslóðir til
að koma saman og
mynda tengsl sem
annars væru ekki til
staðar.
Uppeldislegt gildi
Það er einlæg sann-
færing mín að með réttri
kennslu og sýn er hægt að flétta sam-
an þann leik sem skákin er í huga
barna og ýmsa þá eiginleika sem við
viljum gjarnan að þau tileinki sér.
Með réttum kennsluaðferðum er
hægt að nýta skák til að þjálfa þol-
inmæði og þrautseigju, traust á eigið
innsæi, snarpa ákvarðanatöku, frum-
kvæði og hugdirfsku. Það er auk þess
hægt að nýta skák til að kenna grund-
vallar uppeldisleg atriði sem mun erf-
iðara að gera inni í skólastofunni með
dæmum í eðlisfræði eða stíl í dönsku.
Þetta eru atriði á borð við virðingu
fyrir andstæðingum sínum, að kunna
að taka ósigrum og temja sér stillingu
sama hvað á gengur. Ég hef oft upp-
lifað það þegar ég kenni börnum skák
að þau eru innra með sér búin að gef-
ast upp þegar þau telja mennina sína
á borðinu og skilja að það er fokið í
flest skjól. Þau halda áfram skákinni
til að ljúka henni, eins og fyrir þau er
lagt, en eru samt innra með sér búin
að gefast upp og hætta að leggja sig
fram. Það er fátt sem gefur jafnmikla
ánægju við skákkennslu og að finna
að þessu er hægt að snúa við. Með
nógu mikilli hvatningu og réttum
hugsanafræðum er hægt að þjálfa
börnin í að leggja aldrei árar í bát,
sama hversu erfiðar aðstæður virð-
ast, og fá þau til að halda áfram og
leggja sig fram sama hvernig mátnet-
ið virðist þjarma að þeim. Ef allt fer á
versta veg þá er alltaf hægt að taka í
hönd andstæðingsins, raða taflmönn-
unum upp aftur og byrja upp á nýtt.
Þetta er lexía sem er dýrmæt og get-
ur fylgt börnum til frambúðar – ekki
síst þeim sem á einhvern hátt eiga
erfitt uppdráttar.
Til alls að vinna
Á alþjóðlegum ferli mínum í skák
hef ég átt því láni að fagna að kynnast
skákmeisturum, þjálfurum og skák-
kennurum hvaðanæva úr heiminum.
Sumt af þessu fólki hefur markað
djúp spor í minni lífssýn og gert þá
iðju – góða skákkennslu – að ein-
hverju sem ég ber djúpa virðingu fyr-
ir. Við Íslendingar eigum það til að
gleyma að út um allan heim er fólk að
breiða út uppeldislegt og námslegt
gildi skáklistarinnar. Þetta á t.d. við
um fátækustu skóla í New York í
Bandaríkjunum, Aberdeen í Skot-
landi og Santiago í Chile. Þarna vinn-
ur fólk aðdáunarverð og óeigingjörn
störf á hverjum degi við að nýta skák
sem kennslutæki. Þótt við Íslend-
ingar séum skákþjóð þá höfum við
margt að læra af öðrum á þessu sviði.
Skólastjórar í Harlem, Santiago,
Rimahverfi og Hallormsstað hafa á
ýmsan hátt svipaða sögu að segja:
skák eflir skólastarf með ótvíræðum
hætti.
Hugaraflið er það dýrmætasta sem
við eigum. Ráðherra hefur sýnt fram-
sýni með því að stíga skref í þá átt að
auka vægi skákiðkunar í skólum
landsins. Vonandi munu mismunandi
bæjarfélög, skólastjórnendur og
kennarar taka þessu frumkvæði vel
og standa saman með skákhreyfing-
unni um að nýta skákina til góðs inn-
an veggja íslenskra grunnskóla. Það
er til alls að vinna.
Skák í skólana
Guðfríður Lilja Grétarsdóttir
fjallar um aukið vægi
skákiðkunar í grunnskólum
Guðfríður Lilja
Grétarsdóttir
’Hugaraflið er það dýr-mætasta sem við eigum.
Ráðherra hefur sýnt
framsýni með því að
stíga skref í þá átt að
auka vægi skákiðkunar í
skólum landsins.‘
Höfundur er forseti
Skáksambands Íslands.
MENNINGARARFURINN okk-
ar Íslendinga er merkilegur pakki.
Hann stendur fyrir allra augum, full-
ur af sögum og sann-
indum, vísdómi geng-
inna kynslóða og visku
forfeðranna. Fullrann-
sakaður og skýrður til
hlítar í minnstu smáat-
riðum. Vafinn inn í
sellófan. Ósnert-
anlegur, og engum til
umfjöllunar, og má
ekki opnast. Varinn af
vísindamönnum, sem
allt vita, kunna og út-
skýra.
Einar heitinn Páls-
son, sá mæti maður,
fékk að kenna á þeim.
Hið merka ritsafn
hans, Rætur íslenskrar
menningar, þurfti, og
þarf ekki að lesast, til
að „allir“ viti að þar er
engan fróðeik að finna.
Þögnin, þessi þrúgandi
ömurleiki, fellur sem
ryk á sellófanið sem
umlykur menningar-
arfinn. Hann sést ekki
lengur sjálfur, aðeins
skýringar fræðimann-
anna um hversu merk
bókmenntaverk sög-
urnar séu, og út frá
hvaða sjónarhorni
skáldsögugerðar þær skuli metnar.
En stelumst nú til að blása rykið af
einu horninu, og kíkja í. Byrjum bara
á byrjuninni, sjálfum Ara fróða: „Ís-
lendingabók gjörði ég fyrst bysk-
upunum Þorláki og Katli, og sýndi
bæði þeim og Sæmundi presti“
(hinum fróða). Og við spyrjum; af
hverju var hann að senda Sæmundi
hana til aflestrar? Sæmundur var að
öllum líkindum ekki sá fræðimaður í
landnámssögunni, eða sögu lagasetn-
ingar, að ekki fyndust aðrir fremri.
En hann var skriftlærður frá Frakk-
landi, þaðan sem hann hafði ungur
farið til náms, og tekið nýtt nafn og
innvígslu. Hann hafði ekki meiri
áhuga á Íslandi en það, að hann ætl-
aði ekki heim aftur.
Var Ari að fá hann til að fara yfir
leturgerðina, og beitingu latnesks let-
urs í rituðu íslensku máli? Þar var
Sæmundur heima, og öllum fremri.
Ari var hér að feta hin sín, og raunar
Íslendinga allra, fyrstu spor í ritun ís-
lensku með latínuletri. Hver var besti
prófarkalesarinn?
Í formála að málfræðiritgerðum
Ormsbókar (14. öld Codex Worm-
anius) stendur: Skal sýna inn fyrsta
leturs hátt svo ritinn eftir sextán
stafa stafrófi danskrar tungu, eftir
því sem Þóroddur rúnameistari og
Ari prestur hinn fróði hafa sett í móti
latínu manna stafrófi. Þarna segir
beint út að unnið hafi verið að þýð-
ingu á rúnum í latneskt letur. Getur
það verið að gömlu sögurnar okkar
hafi upphaflega verið ritaðar með
rúnaletri?
Í bók sinni Íslenskar bókmenntir í
fornöld aftekur Einar Ólafur Sveins-
son að Íslendingar hafi
nokkurn tímann notað
rúnaletur, og þar við sit-
ur. Það er eins og að
leggja nafn guðs við hé-
góma, að halda öðru
fram, og reyndar finnst
mér á öllu, að hér sé um
trúaratriði að ræða.
Hann skýrir reyndar
þessa setningu í Orms-
bók með því að þeir Ari
hafi unnið að fræðum
sínum hvor í sínu lagi.
Með sömu rökum mætti
segja að Silli og Valdi
hafi jú stundað versl-
unarrekstur, en annar í
Reykjavík og hinn í
Færeyjum. Hann við-
urkennir að allflestir Ís-
lendingar hafi verið læs-
ir og ritfærir á rúnir, en
enginn notað þær. Ís-
lendingar voru nefnilega
svo minnugir þá, að þeir
þurftu ekkert að skrifa
hjá sér. Já, þau hafa
breyst í okkur genin síð-
an þá, þegar menn geta
ekki borið símanúmer í
kollinum milli símtala.
Einar rekur í bók
sinni tilvísanir í rúna-
letur í íslenskum ritum. Segir þau þar
öll upp talin, og ekki sanna neitt um
almenna notkun þeirra. Við skulum
því líta á eina frásögn sem hann nefn-
ir, en gefur lítinn gaum, og athuga
hvernig rúnir voru notaðar, en frá-
sögnin er úr prestasögu Guðmundar
góða: „Skip þetta kom í óbyggðir á
Grænlandi og týndust menn allir. Svo
það var svo víst, að fjórtán vetrum
síðar fannst skip þeirra, og þá fund-
ust sjö menn í hellisskúta. Þar var
Ingimundur prestur. Hann var heill
og ófúinn og svo klæði hans, en sex
manna bein voru þar hjá honum. Vax
var og þar hjá honum, og rúnar þær,
er sögðu atburð um líflát þeirra.“ Það
var sem sé í lok tólftu aldar, sem Ingi-
mundur prestur skrifaði um ævilok
sín og sinna manna með rúnum.
Í Melabók hinni yngri stendur:
„Fór hann (Úlfljótur) utan, og var
þrjá vetur með Þorleifi frænda sín-
um. Þeir samanskrifuðu lög þau, er
hann hafði út og og þá voru kölluð
Úlfljótslög.“ Hvaða leturgerð ætli
þeir frændurnir hafi notað á árunum
fyrir 930?
Hér er fátt upp talið og sumt smá-
skammtað, en fylltur er Moggans
rammi, og því sjálfhætt, en þó vil ég
geta þess að færa má rök til, að nafnið
Ísland megi rekja til rúnaleturs.
Nokkur orð
um rúnaletur
Kristjan Hall fjallar
um menningararfinn
Kristján Hall
’Í bók sinni Ís-lenskar bók-
menntir í forn-
öld aftekur
Einar Ólafur
Sveinsson að Ís-
lendingar hafi
nokkurn tímann
notað rúnaletur,
og þar við sit-
ur.‘
Höfundur er kaupsýslumaður og
áhugamaður um menningararfinn.