Morgunblaðið - 24.08.2006, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. ÁGÚST 2006 B 9

Ó
líkt öðrum, hefðbundn-
ari seðlabönkum, eins
t.d. þeim íslenska, er
bandaríska seðlabanka-
kerfið hálfopinbert
bankakerfi sem samanstendur af tólf
svæðisbundnum seðlabönkum, sem
eru í eigu einkarekinna banka.
Stjórn bankakerfisins er tilnefnd af
forseta Bandaríkjanna og staðfest af
öldungadeild Bandaríkjaþings og er
formaður stjórnarinnar skipaður
með sama hætti til fjögurra ára í
senn.
Inngripum stjórnmálamanna í
rekstur bankakerfisins lýkur með
skipan stjórnarmannanna, enda þarf
stjórnin hvorki að bera ákvarðanir
sínar undir önnur stjórnvöld, né er
staðfestingar þeirra þörf til að
ákvarðanir bankastjórnarinnar öðl-
ist gildi. Forsetinn getur, undir sér-
stökum kringumstæðum vikið
stjórnarmönnum úr embætti, en lík-
ur á því eru sáralitlar.
Greiddur arður
Stjórnin er ekki fjármögnuð af
bandaríska ríkinu þannig að stjórn-
málamenn hafa ekki fjárhagslegt
vald yfir seðlabankakerfinu. Mikill
afgangur er af rekstri bankakerfis-
ins á hverju ári, auk þess sem það á
miklar eignir í ríkisskuldabréfum, og
er stofnunin því fjárhagslega sjálf-
stæð.
Svæðisbankarnir tólf, sem og
einkabankarnir sem eiga þá, eru
undir eftirliti stjórnarinnar, en telj-
ast ekki opinberar stofnanir í skiln-
ingi laga.
Gefin eru út hlutabréf í svæðis-
bönkunum, sem áður segir, en eign
slíkra bréfa fylgja önnur réttindi og
skyldur en eign venjulegra hluta-
bréfa. Svæðisbankarnir eru ekki
reknir með hagnað að markmiði og
má hvorki láta hlutabréf í þeim
ganga kaupum og sölum né veðsetja
þau. Á hverju ári er greiddur 6% arð-
ur úr bönkunum til einkabankanna,
en litið er á það sem bætur fyrir það
eigið fé einkabankanna sem geymt
er, vaxtalaust, í svæðisbönkunum.
Nokkrum sinnum var reynt að
koma á bandarískum seðlabanka og
var fyrsta tilraunin til þess gerð árið
1791 þrátt fyrir andstöðu landsföð-
urins Thomas Jeffersons. Þessi
fyrsti seðlabanki, First Bank of the
United States, var ekki langlífur en
starfsleyfi hans rann út árið 1811 og
var ekki endurnýjað. Annar seðla-
banki, Second Bank of the United
States, var stofnaður árið 1816, en
var síðar leystur upp.
Á árabilinu 1837 til 1862 var eng-
inn seðlabanki í Bandaríkjunum, og
er það tímabil kallað Fríbankatíma-
bilið. Árið 1863 var sett á stofn kerfi
þjóðbanka sem höfðu einkaleyfi á út-
gáfu bandarískra dollara og urðu
þeir á endanum ríflega 1.600 talsins.
Röð efnahagsáfalla og niðursveiflna
dró úr tiltrú almennings á þessu
kerfi og urðu kröfur um miðstýrt
seðlabankakerfi æ háværari þar til
núverandi kerfi var komið á með
lagasetningu árið 1913.
Endurhverf viðskipti
Auk útgáfu peningaseðla er seðla-
bankakerfinu ætlað að stýra magni
peninga á umferð og þannig hafa
stjórn á verðbólgu. Til þess hefur
það tvö meginverkfæri, annars veg-
ar endurhverf viðskipti (repur) og
hins vegar bein skuldabréfaviðskipti.
Repur eru í eðli sínu tryggð
skammtímalán frá seðlabankakerf-
inu. Bankinn lánar ákveðnum við-
skiptabönkum fé og tekur við trygg-
ingu í formi skuldabréfa. Lánið
getur verið allt frá einum sólarhring
til 65 daga, en algengast er að þau
séu milli sólarhrings og tveggja
vikna löng. Skammtímaáhrif slíkra
lána eru aukið magn peninga í um-
ferð, en þegar lánið er endurgreitt
heldur seðlabankakerfið eftir vöxt-
unum af láninu þannig að langtíma-
áhrif lánanna eru smávægilegur
samdráttur peningamagns í umferð.
Öfugar repur virka, eins og nafnið
gefur til kynna, á hinn veginn. Þar
tekur bankinn lán hjá viðskiptabönk-
unum og eru skammtímaáhrifin því
minnkað magn peninga í umferð, en
eftir að seðlabankinn endurgreiðir
lánið með vöxtum hefur magn pen-
inga í umferð aukist lítillega.
Bein skuldabréfaviðskipti fara
hins vegar þannig fram að seðla-
bankakerfið annaðhvort kaupir
skuldabréf af ákveðnum viðskipta-
bönkum og greiðir fyrir með ný-
prentuðum seðlum og eykur þannig
magn peninga í umferð, eða að seðla-
bankakerfið selur ríkisskuldabréf og
minnkar þannig magn peninga í um-
ferð.
Stýrivextir seðlabankakerfisins
eru sem sagt vextir þeir sem greidd-
ir, eða innheimtir, eru af endur-
hverfu viðskiptunum og hefur kerfið
með þeim hætti áhrif á magn pen-
inga í umferð. Þá getur seðlabanka-
kerfið skyldað þá banka sem eiga
hluti í svæðisbönkunum til að geyma
ákveðið magn eigin fjár í fjárhirslum
svæðisbankanna og með því að
breyta þeirri upphæð getur kerfið
haft áhrif á magn peninga í umferð.
Áðurnefndur arður sem greiddur er
til hluthafa svæðisbankanna er hugs-
aður sem bætur fyrir tapaðan vaxta-
hagnað af þessu geymda fé.
Bankinn og kreppan
Seðlabankakerfið á sér gagnrýnend-
ur sem og stuðningsmenn. Stuðn-
ingsmennirnir benda á hversu vel
seðlabankakerfið, undir stjórn þá-
verandi stjórnarformanns, Alans
Greenspan, tók á hlutabréfahruninu
árið 1987, sem kennt var við Svarta
mánudaginn. Þá þótti bankinn hafa
stýrt vexti hagkerfisins á tíunda ára-
tugnum mjög vel.
Á hinn bóginn hefur bankakerfið
sjálft verið gagnrýnt, sem og stjórn-
arformenn þess. Þannig segja sumir
trúverðugleika seðlabankakerfisins
hanga um of á því sem þeir kalla of-
dýrkun á stjórnarformönnum eins
og Greenspan, sem þeir segja óholla
fyrir efnahagslífið. Þá hefur
ógagnsæi ákvarðana stjórnarinnar
sætt gagnrýni, en fundargerðir
hennar líta ekki dagsins ljós fyrr en
fimm ár eru liðin og því getur verið
erfitt fyrir markaðsaðila að skilja
ástæður fyrir stýrivaxtaákvörðunum
stjórnarinnar.
Þá hafa frjálslyndir hagfræðingar,
kenndir við Chicago- og Austurríkis
skóla hagfræðinnar, gagnrýnt tilvist
ríkisrekinna seðlabanka yfir höfuð.
Austurríski skólinn telur til að
mynda að seðlabankakerfið hafi
beinlínis stuðlað að kreppunni miklu
árið 1929 með of hröðum vexti pen-
ingamagns í umferð. Chicago-skól-
inn gengur ekki svo langt, en nób-
elsverðlaunahafinn Milton
Friedman segir seðlabankakerfið
hafa gert áhrif kreppunnar verri
með því að draga úr magni peninga í
umferð á því augnabliki þegar þörf
var á meira fjármagni í efnahagslíf-
inu.
Engin sátt hefur náðst í þessari
deilu ennþá, en athygli vakti þegar
núverandi stjórnarformaður seðla-
bankakerfisins, „Ben Bernanke,
sagði opinberlega: Varðandi krepp-
una miklu. Þið hafið rétt fyrir ykkur,
hún var okkur að kenna. Okkur þyk-
ir fyrir því.“
„Kreppan var okkur að kenna …“
Reuters
Dýrkaður? Gagnrýnendur bandaríska seðlabankans hafa fundið að því sem þeir kalla persónudýrkun á stjórnarformönnum hans, eins og Alan Greenspan.
Reuters
Arftakinn Ben Bernanke tók við af
Alan Greenspan sem stjórn-
arformaður bandaríska seðla-
bankakerfisins eftir að sá síð-
arnefndi lét af störfum fyrr á árinu.
Fáar stofnanir hafa
jafn mikil og víðtæk
áhrif á efnahagskerfi
heimsins og bandaríski
seðlabankinn. Bjarni
Ólafsson fræddist um
eðli kerfisins.
bjarni@mbl.is
Bergstaðastræti 37 · 101 Reykjavík · www.holt.is
T V Í R É T T A Ð
í hádeginu á aðeins kr.2.400
Nýr hádegisverðarmatseðill á þriðjudögum
Borðapantanir í síma 552 5700 og holt@holt.is
G Æ Ð A Þ J Ó N U S T A E R O K K A R F A G
G I S T I N G · F U N D U R · V E I S L A