Lesbók Morgunblaðsins - 21.04.2007, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. APRÍL 2007 5
var á þessum tíma í Strengjasveit Ernst Druc-
kers og drýgði tekjurnar með því að selja hrein-
lætisvörur. Strengjasveitin var eingöngu skipuð
gyðingum, og mátti aðeins halda tónleika fyrir
aðra gyðinga. Launin nægðu hvergi til að fram-
fleyta fjögurra manna fjölskyldu, þrátt fyrir
aukapeningana fyrir sápusöluna. Heinz Edel-
stein vann því að því öllum árum að koma fjöl-
skyldunni í burtu.
Haustið 1937 fór Lúðvík Guðmundsson, þá-
verandi skólastjóri Handíðaskólans, til Ham-
borgar, meðal annars til að svipast um eftir
kennurum fyrir skólann. Það gerði hann að
beiðni Ragnars í Smára en Ragnar var einn af
postulunum tólf sem staðið höfðu að stofnun
Tónlistarfélagsins, sem rak í raun Tónlistar-
skólann í Reykjavík. Heinz Edelstein var stadd-
ur í Hamborg þetta haust og frétti af þessum
manni sem héldi uppi spurnum um sellóleikara.
Hann skundaði til fundar við hann vopnaður
sellóinu sínu og eintaki af doktorsritgerðinni,
sem fjallaði um skoðanir Ágústínusar kirkju-
föður á tónlistinni. Hann var ráðinn á staðnum –
án þess að pakka upp hljóðfærinu, og ritgerðin
var ólesin.
Ekki mun Edelstein hafa litist á blikuna þeg-
ar hann kom hingað í svartasta skammdeginu í
desember árið 1937 og hann reyndi hvað hann
gat að fá vinnu annars staðar. Hann fór aftur til
Þýskalands árið eftir, en ástandið þar hafði
heldur versnað en hitt. Hann hélt aftur til Ís-
lands og fljótlega sendi hann eftir fjölskyldu
sinni, konu sinni Charlotte, sem sjálf var með
doktorspróf í hagfræði og sonunum Wolfgang
og Stefáni. Fyrst eftir að þau fluttust hingað
hokruðu þau í íbúð sem Ragnar í Smára hafði
útvegað þeim fullri af sápukössum í húsgagna
stað, sem óneitanlega var kaldhæðnislegt fyrir
gamla sápusalann. Eins og fyrir kraftaverk
tókst systur Charlotte að koma búslóð þeirra í
skip og þannig gátu þau fljótlega komið sér upp
vistlegu heimili.
Edelstein kenndi fyrst um sinn sellóleik og
kammertónlist við Tónlistarskólann. Hann varð
einnig áberandi sem fremsti sellóleikari þjóð-
arinnar og spilaði víða, ýmist í litlum kamm-
erhópum eða í hljómsveitum og þá var hann
jafnan leiðari sellóanna. Fljótlega fór hann að
finna fyrir því að kennslu vantaði fyrir yngri
nemendur og undir stríðslok fékkst leyfi Tón-
listarfélagsins til að stofna deild við Tónlistar-
skólann ætlaða þeim. Upp úr þeirri deild spratt
síðan hugmyndin að Barnamúsíkskólanum því
aðsókn að þessum tónlistarforskóla var framar
öllum vonum. Heinz Edelstein tók þá á það ráð
að ferðast til Þýskalands og Austurríkis til að
kynna sér svipaða skóla í þessum löndum og
hugmyndafræði þeirra. Barnamúsíkskólinn,
sem síðar fékk nafnið Tónmenntaskóli Reykja-
víkur, var stofnaður árið 1952 af dr. Heinz Edel-
stein. Þetta var algert brautryðjandastarf hér á
landi. Fyrst um sinn voru aðeins tveir kennarar
við skólann, Edelstein og Róbert Abraham Ott-
ósson. Þessi skóli var lengi vel eini tónlist-
arskólinn ætlaður börnum á Íslandi og stór
hluti íslenskra tónlistarmanna og tónlistar-
áhugamanna hefur gengið í þennan skóla, sem
sonur hans Stefán hefur stýrt með glæsibrag
um áratuga skeið.
Heinz Edelstein leist ekki á blikuna í upphafi
dvalar sinnar hér, en svo fór að hann bast land-
inu sterkum böndum. Hann tók upp á því, sem
innlendum mönnum hefur líklega sumum þótt
einkennilegt, að fara um landið fótgangandi og
festi þannig ást á landinu. Honum auðnaðist þó
ekki að búa á Íslandi til æviloka, eins og hann þó
helst vildi. Af heilsufarsástæðum þurfti hann að
flytja í mildara loftslag og árið 1957 fór hann
aftur til Freiburg í Þýskalandi. Hann hafði
áform um að flytja annaðhvort til baka til Ís-
lands eða til Ísraels, en honum entist ekki aldur
til þess, lést árið 1959, aðeins 57 ára að aldri.
Victor von Urbantschisch –
annar doktor í tónvísindum
Franz Mixa hafði séð þjóðinni fyrir ótal tónlist-
armönnum á meðan hann dvaldi hér og átti eftir
að halda því áfram löngu eftir að hann hvarf
héðan. Einn þeirra var Victor von Urbantsch-
isch, doktor í tónvísindum og hljómsveitarstjóri,
sem fluttist hingað árið 1938. Eiginkona hans,
Melitta, sem einnig var hámenntuð kona, var af
gyðingaættum og því var vistin í Austurríki að
verða óþolandi. Hann tók því fegins hendi boð-
inu um stöðu fjarri evrópska brjálæðinu. Þegar
hingað kom tók hann við störfum Mixa á öllum
vígstöðvum tónlistarinnar, kennslunni í Tónlist-
arskólanum og hljómsveitarstjórn, en auk þess
varð hann fljótlega organisti og kórstjóri við
Landakotskirkju og gegndi þeirri stöðu til
dauðadags. Hann var auk þess tónskáld, en hér
á landi hafði hann lítinn tíma til að sinna því og
því eru flest verka hans frá árunum fyrir 1938.
Victor von Urbantschisch breytti rithætti á
nafni sínu fljótlega eftir komuna til Íslands í
Victor Urbancic, til að innfæddir ættu auðveld-
ara með að lesa úr því og bera rétt fram.
Urbancic hafði lokið doktorsprófi aðeins 22
ára gamall og lokaritgerð hans um són-
ötuformið í verkum Brahms er enn talin und-
irstöðurit um efnið þótt langt sé um liðið. Eftir
að hann lauk námi gegndi hann stöðu hljóm-
sveitarstjóra við ýmis fræg óperuhús, í Mainz í
Þýskalandi, í Belgrad í Serbíu og Graz í Aust-
urríki. Hann kenndi auk þess píanóleik og
hljómfræði við Tónlistarháskólann í Graz. Ekk-
ert benti því til annars en að hans biði glæstur
ferill á hinum ýmsu sviðum tónlistarinnar í
Austurríki, þegar fótunum var kippt undan
þessu öllu með nasismanum, því þótt Urbancic
væri sjálfur kaþólskur var kona hans Melitta af
gyðingaættum.
Það var sérstök gæfa fyrir okkur að fá hann
hingað, enda gekk hann strax í öll möguleg
störf í tónlistinni, rétt eins og Fanz Mixa fyr-
irrennari hans hafði gert. En óneitanlega leitar
stundum á mann hvernig líðan þessara spren-
glærðu kúltúrmanna hefur verið hér á landi
fyrst eftir komu þeirra hingað. Hér var ekkert
til, ekki almennileg hljómsveit, ekkert tónleika-
hús og raunar ótrúlegt að það skuli fyrst núna
standa til bóta, nærri 70 árum síðar. Sjálfur átti
hann þátt í að koma hljómsveitinni til manns.
Þegar Victor Urbancic kom til landsins var
nærri engin hefð fyrir blönduðum kórum á Ís-
landi. Ákaflega sterk karlakórahefð olli því að
varla fékkst nokkur karlmaður í blandaðan kór
en vandamálið gjarnan leyst með því að manna
karlaraddir á síðustu stundu með heilu karla-
kórunum; t.d. voru karlaraddir Þingvallakórs-
ins á Alþingishátíðinni 1930 fengnar með því að
karlakórinn Fóstbræður gekk til liðs við hann í
heilu lagi. Þessu breytti Urbancic. Fyrsta stóra
verkefni hans eftir komuna hingað var að
stjórna Hljómsveit Reykjavíkur ásamt rúmlega
50 manna kór á hátíðartónleikum á 20 ára full-
veldisafmæli landsins 1938. Tíminn til æfinga
var mjög stuttur og efnisskráin var að miklu
leyti verk eftir íslensk tónskáld, sungin á ís-
lensku. Hann þurfti því bæði að læra verkin og
framburð tungumálsins. Þarna lagði hann
grunninn að því sem koma skyldi og hann átti
eftir að æfa og flytja ótrúlegustu verk. Árið
1943 æfði hann stytta útgáfu af Jóhann-
esarpassíunni eftir J.S. Bach og í ofanálag fékk
hann þá snjöllu hugmynd að setja Passíusálma
Hallgríms Péturssonar og sálma ýmissa ann-
arra íslenskra 17. aldar skálda við verkið. Það
hefur verið ærin vinna að fella textana að verk-
inu, auk þess að skrifa út alla parta, en þetta
gerði Urbancic allt saman og vann við það fá-
heyrt þrekvirki. Hann stjórnaði fyrstur manna
ótrúlega mörgum perlum tónbókmenntanna
með kór og hljómsveit hér á landi. Þetta gerði
hann allt með lítilli og ófullkominni hljómsveit
og fyrstu árin með alls óvönu söngfólki. Og
hafði auk þess fulla kennslu við Tónlistarskól-
ann.
Árið 1953 var Urbancic ráðinn kór- og hljóm-
sveitarstjóri Þjóðleikhússins nýja en hafði áður
stjórnað tónlistarflutningnum í Nýjársnóttinni
við opnun þess 1950 og frægri uppfærslu á
Rigoletto Verdis 1951. Þetta var gert í óþökk
Tónlistarfélags Reykjavíkur, sem hafði staðið
fyrir komu hans til landsins 15 árum áður og
vildi sitja eitt að kröftum hans. Um hríð stóð
nokkur styr um þetta milli þjóðleikhússtjóra og
Tónlistarfélagsins og tók sinn toll af Urbancic,
því hann mun hafa tekið þetta nærri sér. Hann
hafði starfað við virt óperuhús í Evrópu áður en
hann kom hingað og greinilegt að hann hafði ást
á listforminu og einlægan áhuga á að starfa hjá
húsinu. Ekki verða þessar deilur raktar hér
frekar, en þær virðast hafa verið nokkuð harðar
og stóryrði fuku á báða bóga.
Victor Urbancic varð ekki langlífur maður.
Hann lést fyrir aldur fram á föstudaginn langa
árið 1958 eftir tuttugu ára veru hér á landi, að-
eins 54 ára gamall og hafði þá skilað drjúgu ævi-
verki.
Breytingarnar sem urðu við komu þessara
þriggja manna voru gagngerar. Allt í einu var
kennaralið Tónlistarskólans aukið með þremur
hámenntuðum tónlistarmönnum og skólinn því
skyndilega orðinn eins og þýskur tónlist-
arháskóli i hæsta gæðaflokki, því auk þeirra
þremenninganna bættist Björn Ólafsson í hóp-
inn haustið 1939 og Árni Kristjánsson var einn
af helstu píanókennurum skólans. Íslenskir tón-
listarmenn á miðjum aldri hafa allir notið góðs
af kröftum þessara snillinga. Öll upprennandi
tónskáld þjóðarinnar sóttu tíma í tónsmíðum,
tónfræði og/eða tónlistarsögu hjá annaðhvort
Victori Urbancic eða Róbert Abraham eftir að
hann fór að kenna við Tónlistarskólann. Heinz
Edelstein æfði hljóðfæraleikarana í kamm-
ertónlist auk þess sem hann kenndi á selló, og
sá svo til þess að næsta kynslóð fengi menntun
við hæfi frá blautu barnsbeini.
Strax eftir síðari heimsstyrjöldina fóru síðan
að koma hingað menn sem voru á annars konar
flótta. Evrópa var í rústum eftir stríð og þá sér-
staklega hin þýskumælandi lönd. Hér var hins
vegar mikil uppbygging á öllum sviðum og Ís-
land líka einn helsti áningarstaður allra sem
flugu yfir Atlantshafið. Hér héldu því margar af
skærustu stjörnum tónlistarheimsins tónleika.
Við munum skoða þessi ár nánar í næstu
grein.
 Bjarki Bjarnason: Tónlist og tónlistarmenn á Íslandi, Sin-
fóníuhljómsveit Íslands, Saga og stéttartal, Reykjavík: Sögu-
steinn, 2000.
Bjarki Sigurbjörnsson: Tónlist á Íslandi á 20. öld: Árin 1930–
60, http://www.ismennt.is/not/bjarki/Phd/Sidur/11–
26.html.
Eggert Þór Bernharðsson: Saga Reykjavíkur, Borgin, 1940–
1990, Fyrri hluti, Reykjavík: 1998.
Félag íslenzkra hljómlistarmanna 50 ára, Tónamál, nr. 15,
Reykjavík: 1982.
Guðrún Egilson: Spilað og spaugað: Rögnvaldur Sigurjónsson
leikur af fingrum fram, Reykjavík: Almenna bókafélagið,
1978.
Guðjón Friðriksson: Saga Reykjavíkur, Bærinn vaknar, 1870–
1940, síðari hluti, Reykjavík: Iðunn, 1994.
Gunnar Egilson: Saga Sinfóníuhljómsveitarinnar: sjá vef
hljómsveitarinnar; http://sinfonia.is/de-
fault.asp?page_id=2047.
Páll Kr. Pálsson: Tónlistarsaga, ágrip. Hafnarfjörður, 1983
Úr greinasafni Morgunblaðsins:
Árni Heimir Ingólfsson:
Á flótta undan hakakrossinum 1. hluti, Victor Urbancic, Les-
bók Morgunblaðsins, 7.7. 2001.
Á flótta undan hakakrossinum 2. hluti, Heinz Edelstein, Les-
bók Morgunblaðsins, 14.7. 2001.
Á flótta undan hakakrossinum 3. hluti, Róbert Abraham Ott-
ósson, Lesbók Morgunblaðsins 21.7. 2001.
Victor Urbancic; minningargreinar 10. apríl og 27. nóvember
1958.
Heinz Edelstein, minningargrein 8. nóvember 1959.
Róbert Abraham Ottósson, minningargrein 20. mars 1974.
Hávar Sigurjónsson: Tónmenntaskóli Reykjavíkur 50 ára; 16.
apríl 1992.
Þór Jónsson: Á valdi örlaganna: Æviminningar maestro Sig-
urðar Demetz óperusöngvara. Reykjavík: Iðunn, 1995.
Heinz Edelstein
Victor Urbancic
Róbert Abraham OttóssonLjósmynd/Jón Kaldal
hámenning
» Íslendingar högn-
uðust vel á því stríði
sem nefnt hefur verið
heimsstyrjöldin síðari og
háð var á árunum 1939–
1945. Hins vegar er ekki
víst að allir geri sér grein
fyrir því hversu fjöl-
breyttur sá gróði var né
hinu að hann tók að ber-
ast hingað nokkru fyrir
stríð; hingað komu þrír
hámenntaðir tónlist-
armenn, allir á flótta und-
an vitfirringu nasismans
á síðustu árunum fyrir
stríð, og auðguðu íslenskt
tónlistarlíf stórkostlega.