Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 2. JÚNÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Önnu Björk Einarsdóttur
abe3@hi.is
Þ
að hefur enginn strákur tal-
að um mig sem stúlkuna
sína. Oh, ég veit allt um
femínisma og að konur eru
ekki eign mannsins sem
þær er\u með og að það er
brot gegn jafnrétti að vísa
til þeirra sem slíkra. En, Ó!
Bara ef einhver (ókei, Michael) myndi segja að
ég væri stúlkan hans! (Áfram prinsessa,
bls.165).
Þar síðasta laugardag birti Lesbókin grein
Jóns Yngva Jóhannssonar „…ég er ekki fót-
gönguliði“ þar sem nýútkomin bók Sigurðar
Gylfa Magnússonar, Sögustríð, var gagnrýnd.
Í þeirri grein komu fram áhugaverð viðhorf
sem mér finnst ástæða til að fjalla um. Þrátt
fyrir að Sigurður Gylfi hafi svarað Jóni Yngva í
síðustu Lesbók með greininni „Við erum öll
fótgönguliðar…“ þá ætla ég að svara grein
Jóns Yngva óháð bók Sigurðar Gylfa og svari
hans. Í grein Jóns Yngva komu fram viðhorf til
fræða sem eru nokkuð einkennandi fyrir vest-
ræna akademíu nútímans, þeirri sömu og Sla-
voj Žižek hefur sagt að firri sig allri ábyrgð á
eigin gjörðum eða aðgerðarleysi með kaldhæð-
inni fjarlægð. Hann vitnar í Karl Marx sem
lýsti því hvernig verkalýðurinn vissi ekki að
hann ynni gegn eigin hagsmunum en gerði það
engu að síður: „Þeir vita ekki hvað þeir gera en
þeir gera það samt…“. Eins og er siður Žižeks
þá snýr hann Marx á haus og segir að akademí-
an, öfugt við verkalýðinn í dæmi Marx, viti vel
hvað hún aðhafist, en hún geri það samt. Eins
er farið með aðalpersónuna í bókinni Áfram
prinsessa sem kom út á íslensku fyrir jólin 2006
og fjallar um fimmtán ára stelpu sem heldur
dagbók um reynslu sína af því að vera bæði
unglingstúlka í New York og um leið prinsessa
í hinu uppdiktaða Evrópulandi Genóvíu. Stelp-
an veit allt um femínisma og allt það en ó það er
bara svo miklu skemmtilegra að vera prinsessa
í bleikum kjól og vera boðið á ballið. Prinsessan
veit að hlutverk hennar niðurlægir konur og
um leið hana sjálfa sem konu en hún er samt
prinsessa og hana langar til að vera það innst
inni. Engar ástæður eru gefnar fyrir löngunum
hennar og þrám aðrar en þær að allar stelpur
langi innst inni að vera prinsessur, sem felur í
sér að þær langi til að vera „stúlkur einhverra“
og þannig er það bara, af því bara.
Í heimildarmynd sem gerð var um Derrida
fyrir nokkrum árum spurði sjónvarpsmaður
heimspekinginn hvort Seinfeld og félagarnir á
kaffihúsinu væru ekki gott dæmi um afbyggj-
endur. Hann spurði sem sé hvort afbygging
fælist ekki í því að sitja á kaffihúsi, horfa á
heiminn, glotta og segja: „Vá hvað þetta er allt
mikið rugl“ en halda svo áfram að sötra kaffi og
borða eplaköku eins og ekkert hefði í skorist.
Derrida svaraði að hann hefði aldrei séð Sein-
feld en það sem sjónvarpsmaðurinn lýsti ætti
ekkert skylt við afbyggingu og að hann ráð-
legði fólki að lesa meira frekar en að horfa á
sjónvarpið. En kannski er ekki nema von að
sjónvarpsmaðurinn hafi spurt heimspekinginn
að þessu, því afbyggingin í Seinfeld er ef til vill
ekki svo ósvipuð þeirri sem menntamenn beita
gjarnan. Hina vestrænu, vinstrisinnuðu, frjáls-
lyndu póstmódern-akademíu nútímans ein-
kennir nefnilega þessi sama kaldhæðna fjar-
lægni og gerði Seinfeld að einu af táknum
Clinton-tímans, tíunda áratugarins, og um leið
afar vinsælan. Með kaldhæðnu glotti fjarlægist
akademían það sem hún í raun ástundar, firrir
sig ábyrgð á því hvernig hún styður opinberar
hugmyndir, hefðir og strúktúra í verki með því
að þykjast gagnrýna þær á öðru plani með ein-
hverskonar dólgaútgáfu af afbyggingu, útvatn-
aðri og bitlausri. Þessi kaldhæðna afstaða er
það sem gerir fólki mögulegt að halda áfram
þrátt fyrir að vita betur og hún gegnir afar
mikilvægu hlutverki í að viðhalda óbreyttu
ástandi.
Akademískar prinsessur
Gott dæmi um kalhæðni akademíunnar eru
fræðimenn sem játa því hiklaust að yfirlitsrit
séu nú oft ekki merkilegur pappír og að bók-
menntagagnrýni í Kastljósi, það er þrettán og
hálf stjarna á fimm mínútum, eigi lítið skylt við
bókmenntir og bókmenntafræði, en gangast
engu að síður við því „bókmenntaformi“ sem
þeim er boðið. Þá gætu þeir allt eins verið sam-
mála því að í raun sé fáránlegt að keppa í bók-
menntum en sitja samt í dómnefndum bók-
menntaverðlauna og að það sé enn fáránlegra
að sitja í nefndum sem taka sér það vald að
velja þá rithöfunda sem eiga skilið að fá laun
fyrir vinnu sína næstu mánuði eða ár, en sitja
samt í úthlutunarnefnd ritlauna. Þeir taka þátt
í að skrifa yfirlitsrit, gefa stjörnur í sjónvarpi,
dæma rithöfundum laun og öðrum ekki, sitja í
verðlaunadómnefndum af því að þannig er það
bara, eða af því það er svo miklu skemmtilegra.
Því eins og allar stelpur langar bara að fá að
vera prinssessur þá vilja allir bókmenntafræð-
ingar fá svolitla athygli og kannski pínu laun
fyrir vinnuna sína. Þá vill almenningur fá
stjörnugjöf í jólabókaflóðinu og yfirlitsrit í
fermingarpakkana og bókaútgefendur vilja
verðlaunamiða á bækurnar sínar og svo þarf að
standa fræðilega að úthlutun ritlauna o.s.frv.
Dólgaafbyggingin, eða afsökun fræðimannsins,
felst þá í því að afbyggja fyrirfram hlutverk
sitt, segja að það sem skipti máli sé að leika sér
með hlutverkin, fara inn í þau og vinna með
þau, afbyggja þau innanfrá. En þrátt fyrir alla
kaldhæðnina, afbygginguna, glottið og fyr-
irvarana standa afurðirnar eftir, stjörnur og yf-
irlit, bleikur kjóll og glitrandi skór, verðlaun og
skrum. Þeir vita hvað þeir gera en gera það
samt. Ástæðan er, af því bara, þannig hefur
það alltaf verið.
Á þennan hátt verður afbygging að afsökun
fyrir aðgerðarleysi. Afbygging hugmynda eða
afhelgun eða hvað maður vill kalla það, ætti
nefnilega að felast í því að rekja sig aftur eftir
sögu þeirra, átta sig á því hvernig þær hafa
orðið til, hvaða vald þær hafa yfir okkur til þess
að hægt sé að losna undan því valdi en ekki svo
hægt sé að halda áfram eins og ekkert hafi í
skorist. Ef fræðimaður gerir sér fulla grein
fyrir þeim annmörkum sem einkenna yfirlits-
ritin, skilur að þau eru oftast einfaldanir á
flóknum hlutum og að flest loka þau frekar en
opna fyrir samræður, eins og umræðan um Ís-
lensku bókmenntasöguna hefur sýnt svo ekki
verður um villst, hvernig rökstyður hann þá
þátttöku sína við ritun slíks rits? Í stað þess að
taka afstöðu til yfirlitsrita fylgir Jón Yngvi
þeirri lensku sem gegnumsýrir akademíuna
þessa dagana og segir að vel sé hægt að vinna
innan „yfirlitsformsins“ og að það geri höf-
undar „best í því að gera sér takmarkanir þess
og möguleika ljósa án þess að láta það stýra
skrifum sínum algerlega…“ (Lesbók, 11.11.06).
Og þá vaknar spurningin til hvers að gera sér
grein fyrir takmörkunum og möguleikum yf-
irlitsritsins ef það á ekki að hafa nein grund-
vallar áhrif á yfirlitsritin, ef þeir vita vel að þeir
skrifa yfirlitsrit en gera það samt? Hver er
munurinn á yfirliti sem gerir sér grein fyrir
takmörkunum sínum og möguleikum og því
sem gerir það ekki? Eru til yfirlit sem gera sér
ekki grein fyrir takmörkum sínum og mögu-
leikum?
Þetta sama afstöðuleysi birtist í nýrri yf-
irlitsgrein Jóns Yngva um íslenskar skáldsögur
ársins 2006 í Tímariti Máls og menningar. Þar
fjallar hann meðal annars um ritdeilu sem átti
sér stað á síðum Lesbókar Morgunblaðsins,
Kistunnar og á heimasíðu Eiríks Arnar Norð-
dahls, rithöfundar. Jón Yngvi kýs hins vegar að
taka hluta hennar úr samhengi, þ.e. eina grein
eftir mig og aðra eftir Viðar Þorsteinsson, út-
gáfustjóra Nýhil og dæma út frá því. Að vanda
heldur Jón Yngvi því fram að þarna sé ekkert
nýtt á ferðinni, hann hafi heyrt þetta allt áður,
viti það allt. Hann svarar gagnrýni minni á
samstarf Nýhil og Landsbankans á þá leið að
„þar birtist gömul deila í búningi sem var ekki
sérlega nýstárlegur…“, að þetta sé „kunnugleg
gagnrýni“, gamalkunnugt stef um tengsl pen-
inga og lista (TMM, bls. 73). Hann segir svo að
honum falli betur hugmyndir Viðars um að
taka þátt en vita í hverju það felst. Jón Yngvi
fjallar aftur á móti ekkert um svar mitt við
grein Viðars þar sem ég gagnrýndi Nýhil fyrir
svipaða hluti og ég gagnrýni Jón Yngva hér,
ekki fyrir að taka við peningum frá banka,
heldur fyrir að gera það á forsendum bankans,
fyrir að taka þátt í leiknum, leika sér með hlut-
verkið en alltaf innan formsins, að reyna ekki á
þanþol þess, eða eins og Viðar segir: „„spila
með“ öflum markaðarins“ og „smygla [sér] inn
með lestinni sem brunar á forsendum sem eru
ekki [þeirra]“, átta sig á þeim vandkvæðum
sem felast í því að taka þátt í auglýsingu fyrir
banka, en gera það samt (Kistan, 01.11.06).
Að humma og ha-a er
tilgangslaus gagnrýni
Í kjölfar útgáfu síðustu binda Íslensku bók-
menntasögunnar fór af stað umræða um inni-
hald þeirra, aðallega hvað væri ekki í þeim. Um
það leyti skrifaði Jón Yngvi Lesbókargrein þar
sem hann lýsti aðferð sinni við ritun hennar og
þar kom fram að hann teldi „hæpið að humma
og ha-a og fullyrða sem minnst um ekki neitt“
og að verkefni yfirlita sé „að taka af skarið,
fella dóma og taka afstöðu“. Þótt Jón Yngvi
taki af skarið, felli dóma og taki afstöðu til
verka og höfunda í Bókmenntasögunni þá tek-
ur hann ekki afstöðu til yfirlita sem slíkra. Þess
í stað hummar hann og ha-ar, talar um að gera
sér grein fyrir takmörkunum og möguleikum
slíkra rita. Í orðum Jóns Yngva sjálfs, sést vel
það öngstræti sem dólgaafbygging leiðir til.
Menn afsaka gjörðir sínar fyrir fram en fram-
kvæma þær samt. Sé afbygging aftur á móti
tekin alvarlega getur hún verið stórhættuleg
stofnunum á borð við háskóla, bókmennta-
stofnun og yfirliti. Það ætti nefnilega ekki að
vera hægt að halda áfram að skrifa yfirlitssögu,
að minnsta kosti ekki án þess að sú saga yrði
óþekkjanleg á eftir, hvort sem það er saga bók-
mennta eða annarra fyrirbæra, hafir þú áttað
þig á þeim vandkvæðum sem því fylgja. En
eins og raun ber vitni þá er það lítið mál með
kaldhæðnina að vopni. Það er þetta sem Žižek
á við með kenningum sínum um hlutverk kald-
hæðninnar fyrir virkni hugmyndafræðinnar í
dag. Fólk veit vel hvað það gerir en gerir það
samt. Af því bara, þannig hefur það alltaf verið,
virðist vera eina ástæðan. Allir eru óskaplega
meðvitaðir um að það sem þeir gera er umdeil-
anlegt, segir Žižek, en það sem máli skiptir er
að allir eru samt að gera það.
Það er hins vegar tilgangslaust að gagnrýna
yfirlistrit með það að markmiði að gera þau
betri, að gagnrýna þau fyrir hvað vanti í þau
eins og hefð er fyrir hér á landi. Það er til-
gangslaust að gagnrýna yfirlit fyrir að vera yf-
irlit. Það er jafn fáránlegt og að gagnrýna bók-
menntaverðlaun á þeim forsendum að margar
góðar bækur hafi ekki verið tilnefndar eða að
gagnrýna fegurðarsamkeppnir fyrir að í raun
og veru sé ungfrú Ísland ekki sætasta stelpan á
Íslandi, það sé ein miklu sætari í Árbænum.
Þetta er allt vita gangslaus gagnrýni. Yfirlit
eru yfirlit af því að það vantar í þau hitt og
þetta, bókmenntaverðlaun eru bókmennta-
verðlaun af því að besta bókin fær þau aldrei og
sætasta stelpan vinnur aldrei fegurð-
arsamkeppnina. Við þurfum ekki bókmennta-
sögu svo við getum hafist handa við að gagn-
rýna hana frekar en við þurfum
fegurðarsamkeppnir til að vita að þær eru
óþarfi og ættu ekki að vera til.
Umkringjum vatnaskóg núna
Skátar eru þykjustuhermenn. Þeir fara ekki í
stríð heldur þykjast bara, þeir binda hnúta,
fara í útilegur og raula gamalkunna lagstúfa
við varðeld á kvöldvökum. Menningarskátar,
eins og Jón Yngvi, fara ekki heldur í stríð, þeir
forðast öll átök, hvetja til samræðna og spjalls
innan hefðbundinna bókmenntaforma. Eins og
hann segir er ekkert sjálfgefið þegar menn
velja sér frásagnarform en í forminu geta búið
ákveðnar hugmyndir, kvíar og flokkadrættir. Á
sama hátt og stríðsyfirlýsing Sigurðar Gylfa
gefur til kynna átök (þótt hann gangist ekki við
því sjálfur) eru flokkadrættir og kvíar einkenn-
andi fyrir Bókmenntasöguna nýju. Þar eiga sér
hvorki stað samræður né átök, þrátt fyrir að
höfundar komi úr ólíkum áttum, skrifi ólíkan
texta o.s.frv. Aðalástæðan er sú að forminu er
aldrei gefið langt nef. Menn halda sig innan
þess vegna þess að þeir gera sér svo vel grein
fyrir þanþoli þess og fara þess vegna aldrei út
fyrir það, reyna aldrei á mörkin.
Svipaða sögu er að segja af femínisma sam-
tímans sem Dagný Kristjánsdóttir, sem merki-
legt nokk er ein af höfundum Bókmenntasög-
unnar, gerir að umræðuefni í greininni „Ljúft
er að láta sig dreyma“. Þar fjallar hún um kyn-
gervakenningar og hvernig þær eru nýttar í af-
þreyingarmenningu. Hún tekur dæmi af kyn-
gervaleikjum sjónvarpsþáttanna Beðmál í
borginni og spyr hvort paródían sem átti að
einkenna umfjöllun þáttanna á kynferð-
ismálum gangi nokkurn tímann „lengra en
buddunni gott þykir?“ Hvort þættirnir séu
ekki einmitt „kynblandaðir á forsendum tísku-
og afþreyingariðnaðar“ og hún segir: „Þetta er
alvörumál. Hvað varð um paródíuna og upp-
reisnina?“ (Ritið, bls. 56-58). Já, þetta er al-
vörumál. Hvar er paródían í Íslenskri bók-
menntasögu eitt, tvö, þrjú, fjögur og fimm,
hvar er leikurinn? Ég finn hann hvergi. Að
sama skapi saknaði ég paródíunnar, leiksins og
sprellsins, sem fram að því hafði einkennt Ný-
hili þegar þeir gerðu samning við banka og létu
mynda sig í bak og fyrir, brosandi með Björg-
ólfi. Jóni Yngva fannst hins vegar nóg að gera
sér grein fyrir því að sá gjörningur vekti upp
spurningar.
Jón Yngvi spyr hvort verði stríð og ætli það
ekki bara. Ætli ég noti ekki tækifærið og lýsi
hér með yfir stríði við bókmenntafræði, eða
fræði yfir höfuð, sem bugta sig og beygja fyrir
markaði, stjórnvöldum og hefðum. Það er að
minnsta kosti ekki jafn drepleiðinlegt og þessi
kaldhæðna „ég veit þetta allt“ afstaða sem nú
tröllríður öllu. Þeir bókmenntafræðingar sem
sitja í dómnefndum, gefa stjörnur í Kastljósi og
skrifa í yfirlitsrit eru ekki í mínu liði.
 Heimildir
Meg Cabot, Áfram prinsessa, þýð. Anna Lilja Jónsdóttir
(Reykjavík 2006).
Dagný Kristjánsdóttir, „Ljúft er að láta sig dreyma: Um fem-
ínisma og fantasíur“ Ritið 2/2002, bls. 37-59.
Jón Yngvi Jóhannsson, „Enn á öld glæpsins. Um skáldsögur á
markaði árið 2006“ TMM 2/2007, 72-87.
Jón Yngvi Jóhannsson, „Er einhver heima?“ Lesbók Morg-
unblaðsins 11.11.06.
Jón Yngvi Jóhannsson, „Ég er ekki fótgönguliði… Sögustríð
eða samræða?“ Lesbók Morgunblaðsins 19.05.07.
Viðar Þorsteinsson, „Gluggaþvottur í glerhúsum“ Kistan.is,
01.11.06.
Slavoj Žižek, Did Somebody Say Totalitarianism? Five Int-
erventions in the (Mis)Use of a Notion (London 2001).
Slavoj Žižek, The Sublime Object of Ideology (London 1989).
…nei, ég er ekki fótgönguliði,
ég er skæruliði
„Þeir bókmenntafræðingar sem sitja í dóm-
nefndum, gefa stjörnur í Kastljósi og skrifa í
yfirlitsrit eru ekki í mínu liði,“ segir grein-
arhöfundur í þessu svari við gagnrýni Jóns
Yngva Jóhannssonar á bók Sigurðar Gylfa
Magnússonar, Sögustríð, hér í Lesbók. Grein-
arhöfundur gagnrýnir harðlega kaldhæðna
afstöðu fræðimanna sem segjast gagnrýnir á
hlutina en gera þá samt sjálfir.
Íslenska-akademían Hina vestrænu, vinstrisinnuðu, frjálslyndu póstmódern-akademíu nú-
tímans einkennir nefnilega þessi sama kaldhæðna fjarlægni og gerði Seinfeld að einu af tákn-
um Clinton tímans, tíunda áratugarins, og um leið afar vinsælan. Með kaldhæðnu glotti fjar-
lægir akademían sig því sem hún í raun ástundar.“
Höfundur er bókmenntafræðinemi.
Stríð eða
kaldhæðni?