Lesbók Morgunblaðsins - 25.08.2007, Blaðsíða 12

» Við verðum meðal
annars að átta okkur á
því hvernig löngunin eftir
meiri peningum, meiri
hagvexti og meiri neyslu er
megindriffjöður í hagkerfi
okkar, og hvernig sú löngun
stuðlar síður en svo alltaf að
meiri lífsgæðum eða skyn-
samlegri umgengni við náttúr-
una. Við verðum líka að átta
okkur á því hve margt
í samfélagi okkar espar þessa
löngun eða með
orðum Daniels Nettle, „setur
langanir okkar í yfirgír“.
Eftir Jón Kalmansson
jonkalma@hi.is
Í
Lesbókargrein þann 10. mars síð-
astliðinn gagnrýndi ég þá skoðun,
sem Jakob Björnsson hefur haldið
hve einarðast fram, að Íslend-
ingum sé nú skylt að virkja orku-
lindir sínar sem mest þeir megna í
þágu stóriðju í þeirri viðleitni að
draga úr gróðurhúsaáhrifum. Ég
hélt því fram að ýmsar skynsamlegar ástæður
gætu verið fyrir því að andæfa slíkri skoðun,
ekki aðeins vegna náttúruverndarsjónarmiða,
heldur einnig vegna þess að hún tekur ekki mið
af rótum umhverfisvandans í gildismati okkar
og efnahagskerfi. Ég þakka Jakobi fyrir svar
hans í Lesbókargrein frá 2. júní. Þótt við séum
ósammála virðist mér Jakob vera einlægur og
heill í afstöðu sinni. Hann tjáir þann sannleika
sem hann sér, sem einatt er mikilsvert í rök-
ræðum, meðal annars vegna þess að það dregur
fram skoðanir og forsendur skoðana sem full
þörf er á að ræða opinskátt. En þar sem mis-
skilnings gætir hjá honum á afstöðu minni – og
sá misskilningur getur verið lærdómsríkur – er
ekki úr vegi að taka þráðinn stuttlega upp að
nýju.
Er óvirðing að gagnrýna markaðinn?
Í grein minni benti ég á hve grunnfær og öf-
ugsnúin sú „umhverfishugsun“ er sem tekur
eftirspurn eftir áli í heiminum sem gefnum hlut,
og vill að sú eftirspurn ráði mestu um það hvaða
ákvarðanir beri að taka um nýtingu og verndun
íslenskrar náttúru. Megingagnrýni mín í þess-
ari tilteknu grein beindist ekki aðeins að eft-
irspurninni sem slíkri heldur einnig og miklu
fremur að ógagnrýnni afstöðu til hennar á borð
við þá sem mér virðist mega greina í skrifum
Jakobs. Jakob kýs að skilja þetta svo að talað sé
í „lítilsvirðingartón um slíka eftirspurn“, sem
ákveðin er „af fólki í milljónatali um allan
heim“. Hann lætur með öðrum orðum að því
liggja að fólki út um allan heim sé sýnd óvirðing
ef settur er fyrirvari við eftirspurn markaðar-
ins. Jakob lætur jafnvel í veðri vaka að gagn-
rýnin umræða um eftirspurn leiði í ljós skort á
náungakærleika. Gott og vel. Hugum nánar að
forsendum þessarar skoðunar. Þá er fyrst að
gæta að því að það er ekki almenningur sem
álítur gagnrýna umræðu um eftirspurn á mark-
aði gefa til kynna virðingarleysi við sig. Sá sem
gefur þeirri hugmynd undir fótinn er minn góði
pennavinur, Jakob Björnsson. Það er dálítið
annar handleggur. Mér virðist ekkert benda til
annars en að almenningur, þú og ég, viti mæta-
vel að hann þarf á upplýsingum, gagnrýni og
sjálfsgagnrýni að halda ekkert síður en til
dæmis stjórnmálamenn. Upplýsingar og gagn-
rýni hjálpa okkur að halda tengslum við veru-
leikann, skilja þýðingu skoðana okkar og at-
hafna, og forðast afdrifarík mistök. Í lýðræði,
hvers metnaður og stolt er opin og upplýst um-
ræða um hvaðeina, ætti þetta raunar að vera
svo augljóst að óþarfi væri að taka það fram.
Augljóst ætti einnig að vera að engum er sýnd
óvirðing með því að ræða um málefni almenn-
ings eða markaðarins á gagnrýninn hátt. Síður
en svo. Ein besta leiðin sem við höfum til að
sýna hvert öðru virðingu er að gagnrýna mál-
efnalega skoðanir hvert annars í ljósi þess sem
okkur virðist satt og til góðs. Það er ein mik-
ilvægasta aðferðin sem við höfum til að nálgast
manneskjur sem hugsandi verur, sem geta veg-
ið og metið staðreyndir, sjónarmið, gagnrýni og
rök, og mótað sér sjálfstæðar skoðanir. Það eru
því mörg og máttug rök sem mæla gegn því að
hefja skoðanir og gerðir almennings yfir gagn-
rýni. Raunar væri vart hægt að hugsa til þess
með nægum ugg ef það yrði almenn regla. Af-
leiðingarnar yrðu vafalaust ekkert betri en ef
almennt yrði álitið óviðeigandi að gagnrýna
skoðanir og gerðir ráðamanna, segjum Geirs
Haarde eða Georges Bush. Og sá sem yrði þá
verst úti er enginn annar en almenningur. Nú
ætla ég Jakobi reyndar ekki að vilja alræði al-
menningsálitsins. Mér virðist þvert á móti lík-
legast að afstaða hans ráðist af því réttmæta
sjónarmiði að ekki eigi að beita dómhörku og
fordæmingum í opinberum umræðum. Mistök
hans eru fólgin í því að gefa sér að málefnaleg
gagnrýni á markaðsöflin og dómharka í garð
venjulegs fólks sé eitt og hið sama.
Tengsl langana og ánægju
Ef við eigum að takast á við ágallana í núver-
andi þjóðskipulagi og umbreyta samfélaginu til
sjálfbærari hátta þá verðum við að mínum dómi
að vera reiðubúin að skoða með opnum huga
ýmsa grunnþætti í eigin fari og ríkjandi efna-
hagskerfi. Einn angi slíkrar skoðunar, sem
varðar langanir og eftirspurn sérstaklega, teng-
ist hinu sálfræðilega sjónarhorni. Árið 2005
kom út hjá Oxford University Press bók eftir
breska sálfræðinginn Daniel Nettle. Bókin er
eins konar yfirlit yfir þær rannsóknir á sviði sál-
fræði sem gerðar hafa verið á undanförnum ár-
um á hamingju fólks. Í bókinni lýsir Nettle því
meðal annars að í mannsheilanum séu fyrir
hendi tvö kerfi sem annars vegar stjórni löngun
og hins vegar ánægju. Þótt þessi tvö kerfi séu
tengd, segir hann, eru þau jafnframt að veru-
legu leyti sjálfstæð. Þannig veldur fullnæging
sumra langana okkar hamingju, eða að minnsta
kosti ánægju, en það er á hinn bóginn líka al-
gengt að mann langi í eitthvað sem færir litla
sem enga ánægju þegar lönguninni er fullnægt.
Nettle telur rannsóknir sýna að okkur hætti til
að ofmeta þá ánægju sem fullnæging langana
okkar muni hafa í för með sér, og vanmeta
möguleika okkar til að lifa farsællega með ófull-
nægðum löngunum. Hann álítur enn fremur að
þessi tilhneiging til ofmats og vanmats eigi sér
þróunarfræðilegar skýringar. Í rás þróun-
arinnar hafa langanir okkar þróast, ekki til að
við öðlumst ánægju eða hamingju, heldur til
þess að halda okkur ofan á í lífsbaráttunni, í
samkeppni við aðra: „Þótt okkur finnist í
blindni að það sem okkur langar í muni gera
okkur hamingjusöm þá kann það að vera einkar
óvægið bragð sem okkar þróaði hugur beitir
okkur til að etja okkur sífellt fram í samkeppni“
(152). Vandinn manna nú um stundir er sam-
kvæmt Nettle meðal annars sá að það afl sem
hélt lífinu í forfeðrum okkar er sama aflið og
knýr okkur nú til að keppa sífellt eftir meiri
„lífgæðum“ til þess að verða ekki undir í sam-
keppninni. Þetta gerum við jafnvel þótt lífsgæði
okkar aukist ekki við það: „Við leggjum oft hart
að okkur í lífinu til að öðlast hluti sem hvorki
reynast auka ánægju okkar né hamingju. Eins
og fíklum finnst okkur við einhvern veginn vera
knúin til þess“ (129). Raunar grefur kapp-
hlaupið í mörgum tilfellum undan lífsgæðum,
auk þess sem það leiðir til mikillar sóunar verð-
mæta. Nettle segir: „Fólk sem vinnur hluta-
störf, hefur stjórn á lífi sínu, tekur þátt í sam-
félagslegu starfi, eða er virkt í tómstundum er
hamingjusamara en þeir sem gera það ekki.
Samt velur meirihluti fólks ekki þennan kost. Í
stað þess knýr samkeppnishugur þess það til að
vinna æ meira til að sanka að sér æ víðtækara
úrvali efnislegra gæða. Allar vísbendingar
hníga að því að slík gæði geri ekkert til að auka
hamingju þess, en hvötin til að dragast ekki aft-
ur úr náunganum er mjög sterk. Og eins og Ro-
bert Frank hefur sýnt fram á fela þær gríð-
armiklu fjárhæðir sem fara í áberandi neyslu
[conspicuous consumerism] í sér gríðarmikla
eyðslu auðlinda sem nýta mætti á annan hátt“
(179). Ef til vill er gagnlegt hér að bera hneigð
okkar til að neyta efnislegra gæða saman við
hneigð líkama okkar til að safna fituforða. Við
eigum vafalaust báðum þessum tilhneigingum
tilvist mannkynsins að þakka, en óhamin eft-
irlátsemi nútímans við þær er bæði óþörf og í
mörgum tilvikum skaðleg, okkur sjálfum og
umhverfinu.
Þótt mér virðist málflutningur Nettles um
margt sannfærandi – margir gætu víst séð í
honum enduróm alkunnrar og fornrar visku –
er ástæðan fyrir því að ég nefni bók hans ekki
sú að ég samþykki hvert smáatriði í röksemda-
færslu hans um tengsl langana, ánægju/
hamingju og vandkvæða hagkerfisins. Málið er
opið til umræðu og sjónarmið hans bjóða vafa-
laust upp á ýmsar vandlega yfirvegaðar at-
hugasemdir. En sú tegund gagnrýni á slíkar
hugmyndir sem ekki er boðleg hugsandi mönn-
um er að afskrifa þær í einu lagi með því að
segja þær fela í sér óvirðingu við almenning eða
markaðinn. Það er ekki einu sinni blábyrjun á
rökum, auk þess að vera rangt. Hugmyndir
Nettles byggjast á rannsóknum, meðal annars
á því hvernig fólk metur sjálft eigin hamingju í
mismunandi aðstæðum. Tilgangur hans er auk
þess vafalaust að vekja athygli okkar á þeim öfl-
um hið innra og hið ytra sem hvetja okkur til að
gera óskynsamlega hluti bæði frá sjónarmiði
okkar eigin heillar, samfélagsins og umhverf-
isins. Við erum ekki nauðbeygð að lúta slíkum
öflum þótt þau séu áleitin. Með meiri aðgæslu
Langanir, hamingja
Umræða virkjunar- og náttúruverndarsinna heldur áfram. Greinarhöfundur svarar hér við-
horfum Jakobs Björnssonar, fyrrverandi orkumálastjóra, sem birtust í Lesbókargrein í sumar.
Höfundi þykir það til dæmis grunnfær og öfugsnúin „umhverfishugsun“ sem tekur eftirspurn
eftir áli í heiminum sem gefnum hlut, og vill að sú eftirspurn ráði mestu um það hvaða ákvarð-
anir beri að taka um nýtingu og verndun íslenskrar náttúru.
12 LAUGARDAGUR 25. ÁGÚST 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók