Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2007, Síða 10

10 LAUGARDAGUR 20. OKTÓBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Soffíu Auði Birgisdóttur
soffiab@hi.is
E
f einhverjir undruðust val
Nóbelsnefndarinnar á verð-
launahafa ársins í bókmennt-
um hlýtur það að hafa verið
yfir því að Doris Lessing væri
ekki búin að fá þau fyrir
löngu. Doris Lessing er einn af mikilvægustu
rithöfundum tuttugustu aldarinnar og undir-
rituð sökkti sér ofan í verk hennar á síðari
helmingi níunda áratugarins og í byrjun þess
tíunda af þeirri einföldu ástæðu að þá komu
nokkur þeirra út í vönduðum íslenskum þýð-
ingum hvert á fætur öðru – næstum því árlega:
Minningar einnar sem eftir lifði árið 1985
(Memoirs of a survivior, þýðing Hjörtur Páls-
son); Grasið syngur 1986 (The grass is singing;
þýðing Birgir Sigurðsson); Dagbók góðrar
grannkonu 1988 (The diary of a good neigh-
bour, þýðing Þuríður Baxter); Sumarið fyrir
myrkur 1989 (The summer before the dark-
ness, þýðing Helga Guðmundsdóttir); Marta
Quest 1990 (þýðing Birgir Sigurðsson); Í góðu
hjónabandi 1991 (A proper marriage, þýðing
Fríða Á. Sigurðardóttir) og Veðraþytur 1992
(A ripple from the storm, þýðing Hjörtur Páls-
son.) Sjö skáldsögur sama höfundar þýddar á
íslensku á átta árum – er það ekki einsdæmi?
Það var Forlagið, lítil en metnaðarfull bókaút-
gáfa, hvers aðstandendur reka í dag stærsta
bókaforlag landsins, sem sýndi þetta aðdáun-
arverða framtak í þýðingum á verkum Dorisar
Lessing, en allar bækurnar að þeirri fyrst-
töldu undanskilinni komu út hjá Forlaginu.
Börn ofbeldis
Þrjár síðasttöldu bækurnar hér að ofan til-
heyra bókaflokknum Börn ofbeldis (Children
of violence) en hann samanstendur af fimm
skáldsögum sem komu út á árunum 1952-1969.
Tvær þær síðustu, sem ekki hafa komið út á ís-
lensku, eru Landlocked (1965) og The four-
gated city (1969). Saman segja þessar bækur
okkur þroskasögu Mörthu Quest, sem fædd er
og uppalin í sunnanverðri Afríku undir lok
fyrri heimsstyrjaldarinnar. Við fylgjumst með
uppvexti Mörthu, hjónabandsárum hennar
undir ógnum síðari heimsstyrjaldarinnar, lífi
hennar í London frá því á sjötta áratugnum, á
tímum kalda stríðsins og vaxandi bils á milli
hinna ríku og hinna fátæku og samfélags-
legrar upplausnar. Í lok fimmta bindis stendur
mannkynið frammi fyrir þriðju heimsstyrjöld-
inni. Sjá má sjálfsævisögulega þætti í sögu
Mörthu Quest en verkið er ekki síst athyglis-
vert fyrir það hvernig Doris Lessing blandar
saman í því ólíkum bókmenntaformum, eins og
átti eftir að komast í tísku mörgum árum síð-
ar.
Óhamingjusöm æska
Doris May Tayler fæddist 22. október 1919 í
því landi sem í dag heitir Íran en hét þá
Persía, af bresku foreldri. Þegar Doris var
þriggja ára fluttu foreldrar hennar til Ródesíu,
nú Zimbabwe, þar sem þau hugðust efnast á
maísrækt. Sá draumur rættist ekki og líf fjöl-
skyldunnar var enginn dans á rósum. Doris og
Harry yngri bróðir hennar áttu erfiða æsku,
foreldrarnir fundu sig engan veginn í framandi
aðstæðum og voru óhamingjusöm og börnin
áttu erfitt uppdráttar þótt ævintýraleg náttúr-
an væri þeim skjól sem þau leituðu mikið til.
Móðir Dorisar hafði íhaldsamar hugmyndir
varðandi stúlknauppeldi og sendi dóttur sína í
kaþólskan stúlknaskóla þar sem giltu strangar
reglur og trúarkreddur lituðu allt skólastarfið.
Síðar var hún send í annan kvennaskóla sem
hún yfirgaf þegar hún var þrettán ára og þar
með var hennar formlegu skólagöngu lokið.
Eins og títt er um óhamingjusöm börn átti
Doris athvarf í heimi bókmennta og snemma
varð hún staðráðin í að verða rithöfundur. Að-
eins nítján ára gömul gifti Doris sig manni að
nafni Frank Wisdom (hvernig er hægt að
standast mann með slíkt nafn?) og eignaðist
með honum tvö börn. Nokkrum árum síðar
urðu aðstæðurnar henni um megn og hún yfir-
gaf fjölskylduna árið 1943. Stuttu síðar kynnt-
ist hún síðari eiginmanni sínum, Gottfried
Lessing, sem var meðlimur í bókaklúbbi
kommúnista eins og hún. Þau eignuðust einn
son en hjónabandinu lauk með skilnaði árið
1949. Þá flutti hún til London, ásamt syni sín-
um, þar sem hún hefur búið síðan. Ári síðar
kom út fyrsta skáldsaga hennar, Grasið syng-
ur, sem gerist á æskuslóðum hennar í Ródesíu
og fjallar á áhrifaríkan hátt um samskipti
hvítra og svartra, en Doris Lessing var mjög
andvíg aðskilnaðarstefnu suðurafrískra
stjórnvalda eins og sjá má af fleiri bókum
hennar. Sú sannfæring hennar varð til þess að
henni var bannað að heimsækja Ródesíu og
Suður-Afríku árum saman.
Gyllta minnisbókin
Strax með fyrstu bók sinni vakti Doris Less-
ing athygli í breska bókmenntaheiminum en
það var hins vegar The golden notebook (1962)
sem kom henni rækilega á kortið meðal helstu
höfunda samtímans. Verkið er eitt af grund-
vallarritum tuttugustu aldar kvennabók-
mennta og því má hiklaust skipa við hlið bóka
á borð við Sérherbergi eftir Virginiu Woolf (A
room of ones own, 1929), Kvengeldingsins eftir
Germaine Greer (The female eunuch, 1970) og
Kvennaklósettsins eftir Marilyn French (The
women’s room, 1977). Bókin segir frá rithöf-
undinum Önnu Wulf sem glímir við það verk-
efni að vinna upp úr fjórum minnisbókum sín-
um heildstæðan texta sem hún hyggst færa
inn í þá fimmtu: Gylltu minnisbókina. Í hverja
hinna fjögurra minnisbóka hefur Anna skráð
afmarkaða þætti lífs sína: Svarta minnisbókin
geymir minningar hennar frá Afríku; rauða
minnisbókin segir frá pólitísku lífi hennar,
veru hennar í breska kommúnistaflokknum og
skipbroti hugsjónanna; í gulu minnisbókina
skráir Anna nýja skáldsögu sem er byggð á
skipbroti hennar í ástamálum og í bláu bókina
skráir hún minningar sínar og drauma og lýsir
tilfinningalegri líðan sinni. Það sem Anna er í
raun að glíma við er að reyna að framkalla
mynd af heildstæðu sjálfi; að sætta ólíkar hlið-
ar persónuleika sína eða – eins og það er
gjarnan kallað – að leita að sjálfri sér í ótal
textabrotum, minningum og draumum frá
mismunandi tímum. Verkefnið er engan veg-
inn auðvelt og form frásagnarinnar end-
urspeglar þá sundruðu sjálfsmynd sem Anna
reynir að safna saman á síðum gylltu minn-
isbókarinnar. Til að bæta gráu ofan á svart
þjáist Anna af ritstíflu; martröð hvers rithöf-
undar. Frásögnin lýsir í raun sálrænu niður-
broti um leið og því er lýst hvernig Anna bygg-
ir sig upp og tekst á við þann vanda sem lífið
hefur fært henni. Og það sem skiptir ekki síst
máli er að saga Önnu er saga sem margar kon-
ur fundu (og finna enn) samhljóm í því þetta er
saga sem spannar reynslu „nútímakonunnar“;
lýsir væntingum og vonbrigðum jafnt í einka-
lífi sem og opinberu lífi. Síðast en ekki síst er
þetta saga um sköpunarferlið sjálft; um það
hvernig kona verður til og um það hvernig
saga verður til.
Vísindaskáldsögur
Á áttunda og níunda áratugnum kom Doris
Lessing lesendum sínum á óvart þegar hún
sendi frá sér nokkrar skáldsögur innan þeirrar
bókmenntagreinar sem kallast vísindaskáld-
sögur. Þau verk eru sögð undir áhrifum frá
Súfískri dulspeki (ég sel það ekki dýrara en ég
keypti það). Hér má nefna bækurnar Briefing
for a decent into hell, 1971; Memoirs of a sur-
vivior, 1974, og fimm bóka flokk sem nefnist
Canopus in Argos: Arcives og kom út á árun-
um 1979-1983. Haft er fyrir satt að þessar
bækur Dorisar Lessing hafi ekki hlotið náð
fyrir augum bókmenntagagnrýnenda sem
áður lofuðu verk hennar en hjá aðdáendum
vísindaskáldskapar eru þær mikils metnar.
Jane Somers
Á níunda áratugnum gerði Doris Lessing út-
gefanda sínum grikk þegar hún sendi honum
tvær skáldsögur undir fölsku nafni: Jane
Somers (Dagbók góðrar grannkonu, 1983 og If
the old could … 1984). Útgefandinn hafnaði
bókunum ítrekað og þegar þær loksins komu
út – undir nafni Jane Somers – féllu gagnrýn-
endur einnig á bragðinu og sýndu bókunum
lítinn áhuga. Þegar upplýst var hver höfundur-
inn var voru bækurnar gefnar út í mun stærra
upplagi, rokseldust og fengu fína dóma! Doris
Lessing sagðist vilja með þessu sýna hversu
erfitt það væri fyrir nýja höfunda að hasla sér
völl innan bókmenntaheimsins.
Femínísk útópía
Doris Lessing er komin hátt á níræðisaldur en
er enn að skrifa athyglisverðar bækur. Hér
hefur aðeins verið fjallað um nokkrar þeirra
en ritaskrá hennar telur um 50 útgefnar bæk-
ur. Nýjasta skáldsaga hennar The Cleft kom
út fyrr á þessu ári. Þar segir frá forsögulegu
samfélagi kvenna sem lifa í sátt og samlyndi
og eignast stúlkubörn sem fæðast eftir nátt-
úrulegu lögmáli án íhlutunar karlmanna; enda
eru þeir ekki til í þessu samfélagi og konurnar
hafa enga vitneskju um annað kyn. Það kemur
þeim því í opna skjöldu þegar ein þeirra fæðir
„öðruvísi“ barn; fæðingin hleypir öllu í upp-
nám og samfélagið breytist. Ég læt lesendum
eftir að ráða í skemmtilega tvíræðan bókartit-
ilinn en bendi til gamans á að bandaríska
skáldkonan Charlotte Perkins Gilman (1860-
1935) skrifaði skáldsögu um svipað efni árið
1915 og kallaði Herland. Þessar tvær skáld-
sögur má skilgreina sem femínískar útópíur og
kallast þær skemmtilega á yfir næstum heila
öld í tíma. Femínískar útópíur eru þó ekki
margar á meðal verka Dorisar Lessing en hins
vegar fjalla flestar skáldsögur hennar um kon-
ur, hlutskipti þeirra og stöðu í vestrænum
samfélögum á tuttugustu öld; samskipti
kynjanna eru í brennidepli og femínísk sýn
einkennir verk hennar þótt látið hafi verið að
því liggja að hún hafi afneitað þeirri skilgrein-
ingu. Hvergi hef ég séð Doris Lessing afneita
femínismanum og þegar hún varð spurð af
breskum sjónvarpsfréttamönnum, 11. október
síðastliðinn, hvað henni fyndist um það að verk
hennar væru skilgreind sem femínísk svaraði
hún stutt og laggott: „Ég þekki enga konu sem
ekki er femínisti.“
Sjálfsævisagan: enn einn hápunkturinn
Ef segja mætti að gagnrýnendur hafi að ein-
hverju leyti misst áhugann á Doris Lessing
eftir fyrrnefnt vísindaskáldsagnatímabil og
grikkinn með Jane Somers er óhætt að full-
yrða að þeir tóku hana aftur í sátt þegar hún
sendi frá sér sjálfsævisögu sína sem kom út í
tveimur bindum: Under my skin (1994) og
Walking in the shade (1997). Bækurnar eru
metnar sem ekkert minna en meistaraverk og
formaður Nóbelsnefndarinnar, Horace Eng-
dahl, segir í viðtali sem sjá má á vefnum
www.nobleprize.org að sú staðreynd að Doris
Lessing hafi enn á ný sannað snilli sína í sjálf-
ævisögunni hafi átt mikinn þátt í ákvörðun
nefndarinnar að veita henni verðlaunin.
Í rökstuðningi Nóbelsnefndarinnar fyrir
vali sínu er Doris Lessing skilgreind sem
„sagnaþulur kvenlegrar reynslu, sem með efa-
hyggju, eldmóði og í krafti hugsjóna grann-
skoðar samfélag aðskilnaðar“ („that epicist of
the female experience, who with scepticism,
fire and visionary power has subjected a divi-
ded civilisation to scrutiny“). Orðalagið er
snjallt þar sem það samfélag aðskilnaðar sem
nefnt er í rökstuðninginum hefur margvís-
legar skírskotanir til verka Lessing; aðskiln-
aðurinn getur verið á milli kynja, stétta eða
kynþátta; á milli herraþjóðar og nýlendubúa; á
milli ríkra og fátækra; eða jafnvel á milli tíma
og veralda því skáldsagnaheimur Dorisar
Lessing lýtur engum takmörkunum.
Síðbúin en verðskulduð viðurkenning
Reuters
Doris Lessing Þegar hún varð spurð af breskum sjónvarpsfréttamönnum, 11. október síðastliðinn, hvað henni fyndist um það að verk hennar
væru skilgreind sem femínísk svaraði hún stutt og laggott: „Ég þekki enga konu sem ekki er femínisti.“
Í rökstuðningi Nóbelsnefndarinnar fyrir vali
sínu er Doris Lessing skilgreind sem „sagna-
þulur kvenlegrar reynslu, sem með efa-
hyggju, eldmóði og í krafti hugsjóna grann-
skoðar samfélag aðskilnaðar“. Orðalagið er
snjallt þar sem það samfélag aðskilnaðar sem
nefnt er í rökstuðningnum hefur margvís-
legar skírskotanir til verka Lessing. Í þessari
grein er farið yfir feril skáldkonunnar.
Höfundur er bókmenntafræðingur og
gagnrýnandi við Morgunblaðið.