Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2008, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Ásgeir H Ingólfsson
asgeirhi@mbl.is
Það er alltaf ein mynd sem er sleg-ist um á Sundance-kvik-
myndahátíðinni enda hátíðin þekktari
sem veiðilendur
indí-framleiðenda
en aðrar hátíðir
og hlutfall mynda
sem ekki eru enn
komnar með
dreifingaraðila
óvenju hátt. Í
þetta skiptið var
það Hamlet 2,
sem er ekki eftir
Shakespeare
heldur bandaríska leikstjórann And-
rew Fleming sem hefur lítið gert eft-
irminnilegt síðan hin vanmetna gam-
anmynd Threesome var sýnd fyrir
fjórtán árum. En Hamlet 2 fjallar um
misheppnaðan leikara, leikinn af
breska leikaranum Steve Coogan,
sem fær orðið ekkert annað að gera
en kenna leiklist í niðurníddum
menntaskóla í Arizona. Úr því verður
Hamlet 2, sem sagnir herma að sé
hugsanlega versta leikrit mannkyns-
sögurnar – en sömu heimildir herma
hins vegar að myndin sjálf sé töluvert
betri og harðsvíraðir stúdíómógúlar
hafi skríkt af hlátri líkt og nýfermdar
skólastelpur í bíósölum Utah.
  
Hinn þrítugi Colin Hanks hefurátt ágætlega gjöfulan feril sem
kvikmyndaleikari til þessa þótt hann
eigi enn langt í land með að skáka
karli föður sínum, sjálfum Tom
Hanks. Þeir feðgar munu hins vegar
leika saman í fyrsta skipti (ef undan
er skilið örlítið hlutverk Colins í leik-
stjórnarfrumraun pabbans, That
Thing You Do!) í myndinni The Great
Buck Howard. Ásamt The Prestige
og The Illusionist sem báðar komu í
bíó í fyrra, sannar myndin að galdra-
karlar eru loksins komnir í tísku aft-
ur, en hinn mikli Buck er þekktur
sjónhverfingamaður sem leikinn er af
John Malkovich. Eitthvað er þó ferill-
inn farinn að dala þegar hann ræður
til sín aðstoðarmann. Sá er leikinn af
Hanks yngri en föður hans, leiknum
af Hanks eldri líst hins vegar ekkert á
framavonir sonarins í nýja starfinu.
Meðal annarra leikara eru Emily
Blunt og Steve Zahn.
  
Alan Ball er einn virtasti handrits-höfundur Bandaríkjanna og
þurfti hann að-
eins eina bíó-
mynd til þess að
komast á þann
stall, American
Beauty sem
hann fékk ósk-
arsverðlaun fyr-
ir. Síðan þá hefur
hann einbeitt sér
að gerð ein-
hverra athygl-
isverðustu þátta í bandarísku sjón-
varpi, Six Feet Under, en hefur nú
snúið aftur í kvikmyndirnar og leik-
stýrt sinni fyrstu mynd, Towelhead.
Myndin er byggð á samnefndri sjálfs-
ævisögulegri skáldsögu Aliciu Erian
og fjallar um líbansk-amerísku tán-
ingsstúlkuna Jasiru sem er að upp-
götva sjálfa sig sem konu um svipað
leyti og rasískur hermaður og ná-
granni hennar, Aaron Eckhart, upp-
götvar að hann er skotinn í henni.
Annar nágranni skiptir þó ekki síður
máli, femínisti leikinn af Toni Colette
sem blandast inn í málefni fjölskyldu
Jasiru og áður en lýkur heyja hún og
faðir hennar harða baráttu um örlög
stúlkunnar ungu.
KVIKMYNDIR
Colin Hanks
Steve Coogan
Toni Colette
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Einn virtasti rithöfundur samtímans,nóbelskáldið nýkrýnda Harold Pinter,lýsti fyrir skemmstu kvikmyndaborg-inni Hollywood sem „kamri“ samtím-
ans, úrgangsstöð og rotþró menningarinnar.
Þetta eru stór orð enda hafa þau vakið athygli
og viðbrögðin ekki verið ýkja jákvæð. Pinter hef-
ur verið sakaður um elítíska blindu, Bandaríkja-
hatur, elliglöp og hrokafulla fjarlægð á meg-
instrauminn. Hvaða maður með fullu viti heldur
því fram að Hollywood sé eins konar klóakstöð
sem í gegnum öflugt pípulagningakerfi dreifir
skít yfir heiminn? Þannig er nú reyndar mál með
vexti að hér áður fyrr, fyrir eins og nokkrum
áratugum, hefðu ummæli Pinters getað talist
slagorð róttækra menntamanna (skemmst er að
minnast greinar Halldórs Laxness um Holly-
wood í Alþýðubókinni!). Enn í dag tekur hug-
myndafræðileg gagnrýni á kvikmyndamiðilinn
jafnan stefnumið sín frá bandaríska kvikmynda-
iðnaðinum. Hins vegar er engan veginn í tísku að
blammera poppmenninguna með þeim afdrátt-
arlausa hætti sem Pinter gerir. Ummæli Pinters
eru hins vegar alveg sérstaklega spennandi
vegna þess að hann hefur ekki einu sinni fyrir
því að rökstyðja mál sitt, hann skilur eftir túlk-
unarfræðilega eyðu eða gap, kannski finnst hon-
um þetta svona sjálfsagt mál. En því verður ekki
neitað að þetta er úthugsaður leikur af hans
hálfu. Maður freistast til að velta fyrir sér hvað
liggi að baki hinu ósagða. Ímyndum okkur til
dæmis að við séum nóbelskáld sem hatar Holly-
wood. Hver er drifkrafturinn í persónusköp-
uninni?
Pinter virðist ímynda sér að líkt og flestir
listamiðlar vilji bandaríska kvikmyndin skipta
máli. Ein af aðferðunum til að skipta máli, gera
vart við sig, er að takast á við hitamál samtím-
ans. Þetta reynir Hollywood að gera en í sjálfum
gjörningnum er þversögn að finna í formi eilífs
vanmáttar gagnvart gagnrýnum viðhorfum. Ef
til er listform sem á erfitt með að bregðast við
líðandi stund þá er það Hollywood-kvikmyndin.
Kvikmyndaformið sem slíkt kann að birta nú-
tímann, kvikmyndin er jafnvel mikilvægasti
táknbúningur þess sem er nútímalegt í menning-
unni, hún er hinn stórkostlegi fylgifiskur og
skuggi tæknivæðingar tuttugustu aldarinnar, en
Hollywood-kvikmyndin getur ekki brugðist við
samtímanum þótt hún eigi lífið að leysa. Þetta
gæti Pinter verið að hugsa.
Stundum er eins og lagt sé af stað með ágætar
hugmyndir, en þær síðan látnar ganga í gegnum
endalaust útvötnunarferli. Hver skyldi skýringin
vera, spyr Pinter ef til vill. Af hverju gera þessar
„alvarlegu“ þreifingar yfirleitt vart við sig? Því
ekki bara að halda sig við það sem best er gert?
Löngunin til að búa til alvarlegar kvikmyndir
kann að vera ákveðin tegund af athyglissýki,
eins og ýjað var að hér að ofan. Einnig er hægt
að hugsa sér að metnaðurinn til að takast á við
eldfim málefni hafi eitthvað með frjálslyndar
skoðanir og lífsviðhorf aðstandenda kvik-
myndanna að gera, eða meðvitund um skoð-
anamótandi áhrif miðilsins, eða þá trú að áhorf-
endur hafi áhuga á málefnum þeim sem móta
eða hafa áhrif á líf þeirra á hverjum tíma. Þetta
eru allt skýringarforsendur sem gjarnan eru
nefndar í þessu samhengi. En hvað vegur á
móti?
Þar ímynda ég mér að Pinter bendi á kjark-
leysi og vanmátt, þá rökvísi sem löngum hefur
verið byggð inn í framleiðslukerfi kvikmynda í
Bandaríkjunum og er í raun óaðskiljanleg tilvist
meginstraumsins. Rökvísin skírskotar sem sagt
til kostnaðarmódela, þeirrar staðreyndar að um
dýrasta listform sögunnar er að ræða. Og áætluð
áhrif lýsa sér í því að þegar um hitamál er fjallað
eru þau jafnan felld inn í ákveðnar fyrirfram-
gefnar frásagnarformgerðir: ætlunin í kvik-
myndaframleiðslu er ekki sú að kasta peningum
á glæ og þess vegna ríkja formúlur og einföldun,
frásögnin verður tvístígandi, spurt er hversu
langt er hægt að ganga, og svo mjög verður
þessi hikandi frásagnarödd að ríkjandi einkenni
að undirliggjandi boðskapur glatar jafnan gagn-
rýnisbroddinum, yfirleitt í móðukenndri tilraun
til að þóknast sem flestum. Kvikmyndir eru
kostnaðarsamur miðill, og fáir hafa efni á að
mæla af einlægni úr stól þar sem mínútan kostar
milljón dollara. Þetta er ekki ný túlkun á Holly-
wood. Svona hljómaði gagnrýni róttækra
menntamanna á Hollywood fyrir margt löngu
síðan, en fátt er nýtt undir sólinni. Og fátt hefur
breyst í Hollywood. Pinter er af gamla skólanum
og þetta gæti alveg verið það sem hann átti við.
Náðhús nútímans
SJÓNARHORN »Kvikmyndir eru kostnaðursamur miðill, og fáir hafa efni á að
mæla af einlægni úr stól þar sem mínútan kostar milljón dollara.
Eftir Heiðu Jóhannsdóttur
hej1@hi.is
Í
London eru starfrækt
fjölmörg metnaðarfull
kvikmyndahús og listabíó,
en eitt af þeim áhuga-
verðustu er að finna í
listamiðstöðinni Riverside
Studios. Miðstöðin er til húsa í
gömlum verksmiðjubyggingum sem
liggja við bakka Thames í Ham-
mersmith, en þeim var breytt í
kvikmyndaver á fjórða áratugnum
og urðu síðar helsta upptökuver
BBC-sjónvarpsstöðvarinnar. Frá
því að BBC flutti hefur verið starf-
rækt þar menningarmiðstöð sem
hýsir fjölbreytilega starfsemi sem
spannar allt frá sviðslistum til sjón-
varpsþáttagerðar. Ein af kjölfest-
unum í Riverside er kvikmynda-
húsið sem þar hefur verið starfrækt
frá árinu 1987. Starfsemin einkenn-
ist af metnaðarfullri dagskrárstjórn
með síbreytilegri efnisskrá, þar
sem sýndar eru jafnt nýlegar sem
eldri myndir í tvennum (sk. „double
bill“). Þar eru myndir paraðar sam-
an með því markmiði að skapa sam-
fellu, birta ákveðið efni frá ólíkum
sjónarhornum eða hreinlega sýna
tvær kvikmyndir saman sem fyrir
vikið varpa óvæntu ljósi hvor á
aðra.
Dæmi um vel heppnaða kvik-
myndasamstillingu dagskrárstjór-
anna í Riverside var kvikmynda-
tvenna sem undirrituð sótti um
daginn og samanstóð af tveimur
ólíkum myndum sem áttu þó skýr-
an samnefnara: Að fjalla um geim-
ferðir og ævintýri á vit hins ókann-
aða. Önnur er ný heimildarmynd
eftir David Sington sem vakið hefur
talsverða athygli á kvikmyndahátíð-
um. Hin virðist á yfirborðinu vera
heimildarmynd en reynist fyrst og
fremst vera Werner Herzog-
kvikmynd – þ.e. djörf og allt að því
klikkuð samblanda af heimildarefni
og uppspunninni frásögn sem skap-
ar algera fantasíu, en virðist vegna
heimildaryfirbragðsins leiða áhorf-
andann inn í nýja og áður ókannaða
vídd alheimsins (og kvikmyndalist-
arinnar). Hér er annars vegar á
ferðinni breska heimildarmyndin In
the Shadow of the Moon sem út
kom á síðasta ári. Hins vegar er
um að ræða kvikmyndina The Wild
Blue Yonder, þriðju nýjustu mynd
Werners Herzogs, sem ómögulegt
er að flokka út frá viðurkenndum
tegundagreiningum, en Herzog
kallar sjálfur „vísindafantasíu“.
Smæð jarðarinnar
In the Shadow of the Moon fjallar
um reynslu geimfaranna sem tóku
þátt í tunglferðaverkefni Banda-
rísku geimferðastofnunarinnar,
NASA, á sjöunda áratugnum og
byrjun þess áttunda. Margar
dramatískar kvikmyndir og bækur
hafa fjallað um geimferðaáætlanir
Bandaríkjamanna, sem og geim-
ferðarkapphlaupið sem varð að
keppikefli í metingi stórveldanna á
tímum Kalda stríðsins. En In the
Shadow of the Moon tekur sinn eig-
in pól í hæðina í umfjöllun sinni um
það afrek að koma manni til tungls-
ins – hún einbeitir sér að mannlegu
hliðinni á þessum að því er virðist
ofurmannlegu og heimssögulegu
viðburðum. Rætt er við Buzz Aldrin
og Michael Collins, tvo af þremur
áhafnarmeðlimum geimfarsins
Apollo 11 sem fyrst varð til þess að
koma mönnum á tunglið (en sjálfur
Neil Armstrong breytir ekki út af
þeirri reglu sinni að koma ekki
fram í fjölmiðlum), og lýsa þeir í
smáatriðum upplifun sinni á leið-
angrinum. Michael Collins við-
urkennir m.a. annars að hann hafi
hreinlega ekki átt von á því að
fyrsta stóra hindrunin, þ.e. sjálft
geimskotið, yrði yfirstigin, enda var
Apollo 11-verkefnið aðeins það
fyrsta af þremur tilraunum til
tungllendingar sem fyrirhugaðar
voru árið 1969. Þegar geimskotið
tókst áfallalaust rann upp fyrir
honum ljós og hann hugsaði: „Ókei,
við erum sem sagt á leiðinni til
tungslins.“ Aðrir geimfarar og
starfsmenn NASA segja jafnframt
frá því hvernig þeir upplifðu tungl-
leiðangra, en áhugaverðast er að
heyra geimfarana lýsa upplifun
sinni á því að fjarlægjast jörðina og
sjá smæð og varnarleysi þessarar
litríku vinjar í auðn og fegurð hins
kannaða hluta alheimsins.
Hugarheimur
Werners Herzogs
Sú dulúð sem sveipuð er hugmynd-
inni um það að halda á vit hins
ókannaða er nokkurs konar grunn-
tónn í kvikmynd Werners Herzogs,
The Wild Blue Yonder. Þar vinnur
Herzog með samsæriskenningar í
bland við draumóra og byggir
myndina á „viðtali“ við mann sem
virðist ósköp venjulegur Banda-
ríkjamaður, með dálítið tryllt
augnaráð þó (leikinn af Brad Dou-
rif). Sá greinir frá því að hann sé
geimvera frá stjörnukerfinu Andró-
medu sem hafi ásamt samlöndum
sínum komið til jarðarinnar fyrir
margt löngu í misheppnaðri tilraun
til þess að byggja sér samfélag.
Geimveran, sem fékk síðar vinnu
hjá bandarísku leyniþjónustunni
CIA, byrjar síðan smám saman að
ljóstra upp um leynilegan geimleið-
angur sem NASA hafi staðið fyrir
og leiddi til þess að jarðarbúar
fundu Andrómedu. Sögumaður lýsir
geimferðinni skref fyrir skref og
notar Herzog alls kyns myndefni á
hugvitssamlegan hátt til þess að
myndskreyta frásögn geimver-
unnar og skapa henni þannig trú-
verðugleika. Þannig notast Herzog
t.d. við raunverulegar myndbands-
upptökur úr geimskutlunni Atlantis
sem fimm manna áhöfnin tók upp
um borð í geimleiðangri sínum árið
1989. Stærðfræðingar eru sömuleið-
is fengnir til þess að skýra lögmál
alheimsins með ýmsum formúlum
og reifar einn þeirra m.a. kenn-
ingar um að notast megi við „geim-
göng“ til þess að flytjast á milli
stjörnukerfa. Að lokum notar Her-
zog undurfagrar neðansjáv-
armyndir frá norðurheimskautinu
til þess að birta áhorfendum undra-
veröld plánetunnar Andrómedu,
„þar sem himinn er frosinn og and-
rúmsloftið er fljótandi helíum“.
Með samsetningu frásagnar,
myndefnis og undurfagurrar tón-
listar skapar Herzog nokkurs kon-
ar huglæg geimferðaráhrif, því
áhorfendum finnst þeir skyndilega
lentir á áður ókannaðri plánetu, þar
sem fegurð og fantasía ráða ríkjum.
Myndheimur Herzogs endurómar
síðan í myndefni sem sýnt er í
heimildarmyndinni In the Shadow
of the Moon og þannig kallast
draumar og veruleiki á í þessum
tveimur kvikmyndalegu sjón-
arhornum á geimþráhyggju mann-
skepnunnar.
Á vit hins ókannaða
Í Riverside-bíóinu í London er hægt
að láta fara vel um sig og njóta
tveggja-mynda dagskrár. Nýlega
voru þar sýndar tvær myndir sem
fjalla um geimferðir á ólíkan en þó
andlega skyldan hátt.
Í skugga tunglsins Myndin fjallar um reynslu geimfaranna sem tóku þátt í
tunglferðaverkefni Bandarísku geimferðastofnunarinnar, NASA, á sjö-
unda áratugnum og byrjun þess áttunda.