Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2008, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón Axel Harðarson
jonaxelh@hi.is
K
omið hefur í ljós að
Biblíuþýðingin nýja,
sem auglýst hefur
verið sem „Biblía 21.
aldar“, hefur ýmsa
ágalla sem brýnt er
að bæta úr. Þrátt fyrir að ýmsir af
færustu mönnum þjóðarinnar á sviði
gamla- og nýjatestamentisfræða hafi
unnið að þýðingunni eru misfellurnar
margar. Það á sér ýmsar ástæður.
Eitt erfiðasta vandamálið sem þýð-
ingarnefndir Gamla og Nýja testa-
mentisins stóðu frammi fyrir var ef-
laust sú kvöð að þurfa að taka tillit til
mjög ólíkra sjónarmiða.
Sem dæmi um þetta má nefna að
meðlimir Kvennakirkjunnar hafa
verið duglegir að breiða út fordóma
sína um notkun málfræðilegs karl-
kyns í íslenzku. Þeir hafa bitið það í
sig að karlkyn vísi ekki til kvenna eða
eigi helzt ekki að gera það. Þótt ótrú-
legt megi virðast, hefur Biblíufélagið
ákveðið að vinna þessu sjónarmiði
brautargengi með því að breyta karl-
kyni fleirtölu í hvorugkyn („mál
beggja kynja“), þar sem ljóst þykir að
átt sé við bæði karla og konur. Þannig
hefur setningu eins og Matt 13:43 Þá
munu réttlátir skína sem sól í ríki föð-
ur þeirra (1981) verið breytt í Þá
munu þau sem hlýtt hafa Guði skína
sem sól í ríki föður þeirra (2007); sbr.
einnig Róm 8:5 Því að þeir sem láta
stjórnast af holdinu, hyggja á það
sem holdsins er (1981), sem breytt
hefur verið í Þau sem stjórnast af eig-
in hag hafa hugann við það sem hann
krefst (2007; hér hefur reyndar ekki
aðeins kyninu verið breytt!).
Enn fremur hafa „réttlætissjón-
armið“ leitt til þess að í Nýja testa-
mentinu hefur orðmyndinni bræður
víða verið skipt út fyrir systkin,
bræður og systur, trúsystkin eða
(kæri) söfnuður, jafnvel á stöðum, þar
sem augljóst má vera að einungis er
talað til karla, svo sem í fyrra Kor
7:29. Í þýðingunni frá 1981 segir: En
það segi ég, bræður, tíminn er orðinn
stuttur. Hér eftir skulu jafnvel þeir,
sem kvæntir eru, vera eins og þeir
væru það ekki. Í nýju þýðingunni
hljóðar sami texti svo: En það segi ég,
systkin, tíminn er orðinn naumur.
Hér eftir skulu jafnvel þau sem gift
eru vera eins og þau væru það ekki. Í
ljósi þess að í gríska frumtextanum er
talað um ‘menn sem eiga konur’ (hoi
ékhontes gynaîkas), þ.e. ‘kvænta
menn’, getur þessi breyting varla ta-
lizt til bóta.
Þá var það partur af þýðing-
arstefnunni að færa Biblíutextann
nær máli samtímans, fella brott orð
sem ætla mætti að almenningur
skildi ekki o.s.frv. Meginbreytingin
felst þó í því að tvítala (við, þið, okkar,
ykkar) og fleirtala (vér, þér, vor, yð-
ar) eru ekki lengur aðgreindar með
kerfisbundnum hætti, heldur fer það
nú eftir eðli einstakra texta, hvort að-
greiningu er haldið eða ekki. Í Nýja
testamentinu er tvítalan gamla yf-
irleitt notuð í fleirtölumerkingu eins
og gert er í nútímamáli, en þó eru
undantekningar þar á svo sem í ræð-
um Jesú, orðum engla og bænum. Í
fjallræðunni ávarpar Jesús fólkið í
fleirtölu, sbr. Sæl eruð þér þá er
menn smána yður, ofsækja og ljúga á
yður öllu illu mín vegna (Matt 5:11),
en í samtölum sínum við lærisveinana
notar hann tvítölu, sbr. En Jesús
sagði við lærisveina sína: „Sannlega
segi ég ykkur: Torvelt verður auð-
manni inn að ganga í himnaríki“
(Matt 19:23). Ekki getur þessi munur
talizt eðlilegur.
Enda þótt þýðendur hafi leitazt við
að færa textann í nútímalegri búning,
gætir enn gamallar Biblíumálshefðar
í honum. Þannig er sögnin eta mikið
notuð, sem varla er tíð í nútímamáli. Í
þessu samhengi má geta þess að í
fyrstu Mósebók 31:46 hefur orða-
sambandið gera máltíð sína verið tek-
ið upp í stað sagnarinnar matast, án
þess að mikill ávinningur virðist vera
að því.
Ýmsar aðrar stílfræðilegar breyt-
ingar hafa verið gerðar á textanum
sem vart hafa verið til bóta. Nokkur
dæmi eru um óeðlilega notkun orða-
sambandsins vera að + nh., sem
tröllríður talmáli (og óvönduðu rit-
máli) samtímans, sbr. Eruð þið að
fara að mér með sverðum og bar-
eflum eins og gegn ræningja (Matt
26:55, Mrk 14:48, Lúk 22:52).
Á allmörgum stöðum hefur mynd-
máli verið spillt. Dæmi um þetta er
t.d. Jóh 3: 6 Það sem af manni fæðist
er manns barn en það sem fæðist af
anda Guðs er Guðs barn. Í Bibl-
íuútgáfunni frá 1981 er þessi staður
enn rétt þýddur: Það sem af holdinu
fæðist, er hold, en það sem af and-
anum fæðist, er andi. Annað dæmi
um mislukkaða breytingu af þessu
tagi er Matt 10:34 Ætlið ekki að ég sé
kominn að færa frið á jörð. Ég kom
ekki að færa frið heldur valda sundr-
ungu. Í þýðingunni frá 1981 segir:
… Ég kom ekki að færa frið, heldur
sverð. Þetta er orðrétt þýðing sem
betur hefði verið haldið.
Við breytingar á textanum hefur
verið tekið mið af pólitískri rétt-
hugsun samtímans. Innleiðing máls
beggja kynja, sem drepið var á hér að
ofan, er eitt dæmi um það. Annað
dæmi lýtur að samkynhneigðum.
Eins og kunnugt er er staða kirkj-
unnar gagnvart þessum þjóðfélags-
hópi erfið. Sífellt fleiri krefjast þess
að kirkjan heimili giftingu homma og
lesbía. Þá kemur það sér illa að í fyrra
bréfi Páls postula til Korintumanna
(6:9-10) eru samkynhneigðir karlar
nefndir meðal þeirra sem ekki hljóta
vist í himnaríki (nema þeir láti laug-
ast, verði helgaðir og réttlættir í nafni
Drottins Jesú og í anda vors Guðs).
Erfiðlega hefur gengið að sveigja
þennan ritningarstað að nútímalegri
hugmyndafræði, eins og þeir vita sem
fylgzt hafa með málinu. Í þýðingunni
nýju var niðurstaðan sú að ‘kynvill-
ingar’ (svo í Biblíuútgáfunni frá 1981)
hafa breytzt í ‘karlmaður sem lætur
nota sig eða notar aðra til ólifnaðar’.
Til upplýsingar skal þess getið að hér
er um þýðingu tveggja orða í gríska
frumtextanum að ræða: malakós og
arsenokoítçs. Hið síðara merkir í
raun ‘sá er leggst með/samrekkjar
karlmanni/karlmönnum’. Um nýju
þýðinguna, sem að mínu mati er úr
lausu lofti gripin, verður ekki rætt
nánar hér, heldur einungis nefnt að í
fyrra bréfi Páls til Tímóteusar (1:10)
er fleirtölumynd orðsins arsenokoítes
þýdd á allt annan hátt, þ.e. ‘karlar
sem hórast með körlum’. Skýringin
er líklega sú að hér er ekki um jafn-
viðkvæman stað að ræða.
Enn mætti nefna margt fleira, en
ekki er rúm til þess hér. Vissulega
hefur ýmislegt tekizt vel í þýðingunni
nýju, en ágallarnir skyggja mjög á
kostina. Það eru mikil vonbrigði að
afrakstur nálega tveggja áratuga
vinnu skuli ekki vera betri en raun
ber vitni. Forsvarsmönnum Hins ís-
lenzka Biblíufélags, sem ber ábyrgð á
þýðingunni, væri ráðlegt að við-
urkenna mistökin og reyna sem fyrst
að leita úrbóta. Auðvitað þarf ekki að
endurvinna allt þýðingarverkið, held-
ur aðeins lagfæra það sem úrskeiðis
hefur farið.
Ekki eru
dásmíðar
áhlaupaverk
Skiptar skoðanir eru um ágæti
nýrrar þýðingar á Biblíunni sem
kom út á síðasta ári. Þýðingin hefur
verið gagnrýnd fyrir ónákvæmni,
flatneskjulegan stíl, málfræðivillur
og að ganga of langt í notkun svo-
kallaðs máls beggja kynja svo eitt-
hvað sé nefnt. Hér birtast tvær
greinar þar sem þýðingin er gagn-
rýnd harðlega og í næstu Lesbók
mun umræðan halda áfram.
Árvakur/Árni Sæberg
Misfellur „Þrátt fyrir að ýmsir af færustu mönnum þjóðarinnar á sviði
gamla- og nýjatestamentisfræða hafi unnið að þýðingunni eru misfellurnar
margar.“ asdfasdfas
Höfundur er prófessor í íslenzkri málfræði
við Háskóla Íslands.
Eftir Guðrúnu Þórhallsdóttur
gth@hi.is
Meðan unnið var að hinni nýju þýðingu Bibl-
íunnar samþykkti stjórn Hins íslenska biblíu-
félags að verða við tilmælum um að taka tillit
til „máls beggja kynja“ og lagði m.a. til að orð-
ið systkin yrði sett í stað orðsins bræður þegar
ætla má að það eigi bæði við konur og karla.
Þegar Biblíunni er flett eru þessar breytingar
á orðinu bræður auðfundnar af því að sagt er
frá þeim í neðanmálsgreinum, og þær vöktu
talsverða athygli þegar nýja þýðingin kom út.
Um hitt var minna rætt að þýðingarnefndin
fékk einnig þau fyrirmæli að setja hvorugkyn
fleirtölu í stað karlkyns fleirtölu „þar sem
fjallað er um bæði kynin“.1 Þess vegna hefur
myndum fornafna og lýsingarorða sem áður
stóðu í karlkyni fleirtölu víða verið breytt í
hvorugkyn, þ.e. þeir hefur breyst í þau, allir í
öll, glaðir í glöð o.s.frv. Engar neðanmáls-
greinar vísa lesendum á þessar breytingar, og
ábyrgðarmenn þýðingarinnar hafa ekki út-
skýrt þessa ákvörðun sem skyldi fyrir almenn-
ingi.
Á grísku Nýja testamentisins og íslensku er
sá munur að gríska notar karlkyn fleirtölu for-
nafna um blandaðan hóp karla og kvenna, en
íslenska hvorugkyn. Á grísku væri t.d. orð-
myndin þeir notuð bæði í merkingunni ‘þeir’
og ‘þau’. Þeir sem hafa þýtt Nýja testamentið á
íslensku hafa því þurft að meta hvenær átt er
við karlahóp og hvenær við hóp karla og
kvenna. Þegar sagt er frá hjónunum Sakaría
og Elísabetu er augljóst að þau voru bæði rétt-
lát (Lúk 1.6), en ekki þeir voru báðir réttlátir,
en að sjálfsögðu er ekki alltaf vitað með vissu
um hverja talað er eða hverjir eru ávarpaðir.
Eldri biblíuþýðendur hafa verið trúir frum-
textanum og ekki þýtt með hvorugkyni nema
þeir væru vissir í sinni sök, og það er að
nokkru leyti skýringin á því svokallaða karl-
læga málfari Biblíunnar sem kvennaguðfræð-
ingar hafa kvartað undan. Í hinni nýju þýð-
ingu hefur verið gengið miklu lengra í að
ákveða að talað sé um eða við blandaðan hóp.
T.d. hefur orðunum Ef þér elskuðuð mig, yrð-
uð þér glaðir (Jóh 14.28; Biblían 1981) verið
breytt í Ef þér elskuðuð mig yrðuð þér glöð
(Biblían 2007); þar hefur sú ákvörðun verið
tekin fyrir lesendur að Kristur hafi talað við
hóp karla og kvenna, en ekki aðeins við post-
ulana. Okkur býðst ekki lengur að túlka text-
ann þannig að Kristur hefði notað karlkynið
glaðir í þessari setningu ef hann hefði talað ís-
lensku.
Notkun karlkyns, kvenkyns og hvorugkyns í
grísku Nýja testamentisins og íslensku fer hins
vegar að miklu leyti saman, enda höfðu bæði
málin fengið kynjakerfi indóevrópsku mála-
ættarinnar í arf. Eitt einkenna þess var að
karlkynsmyndir eins og hann, sá, þeir, allir,
nokkrir, sumir, margir, aldraðir og sjúkir vísa
til beggja kynja þegar kynferði einstaklings
eða fólks í einhverjum hópi er ekki tilgreint.
Setningarnar Sá sem trúir á mig mun lifa þótt
hann deyi og Ekki þurfa heilbrigðir læknis við
heldur þeir sem sjúkir eru eru fræg dæmi um
þetta. Í slíkum tilvikum er jafneðlilegt á grísku
og íslensku að nota karlkynsmyndir, og fram
til þessa hefur þetta ekki valdið íslenskum
biblíuþýðendum sérstökum vandræðum.
Barátta femínista fyrir málbreytingum af
jafnréttisástæðum er ekki síst uppreisn gegn
þessu víðtæka hlutverki hins málfræðilega
karlkyns. Þá er með ýmsum ráðum reynt að
komast hjá því að láta karlkynsmyndir vísa til
beggja kynja (sá verður sá eða sú, Allir vel-
komnir verður Öll velkomin, að vera glaður
verður að vera glaður/glöð). Aðgerðir af
þessu tagi kalla málfræðingar femíníska mál-
stýringu en íslenskir kvennaguðfræðingar
hafa smíðað hið aðlaðandi hugtak mál beggja
kynja. Þeir sem hafa aðhyllst þá stefnu hér-
lendis og erlendis hafa gengið mislangt í mál-
farsbreytingunum, og óneitanlega er mikið
undir því komið hvernig biblíuþýðendur hafa
farið með óljós fyrirmæli um að koma til móts
við kröfur um mál beggja kynja.
Þýðendurnir virðast ekki hafa látið nægja
að breyta karlkyni fleirtölu í hvorugkyn þar
sem telja má að talað sé til tiltekins blandaðs
hóps, þ.e. þar sem túlka má karlkynsmyndir í
eldri biblíuþýðingum sem áhrif frá kynjanotk-
un frummálsins. Þess konar breytingar má
kalla brot á biblíumálshefðinni, en það að
sneiða hjá hinu hlutlausa karlkyni stangast
hins vegar á við íslenska ritmálshefð. Þótt
karlkyn í hlutleysishlutverkinu standi að vísu
víða óbreytt í nýju þýðingunni, t.d. Jesús lækn-
aði marga (Mrk 1.34), eru einnig dæmi um
óþarfar tilraunir til að forðast karlkynið, t.d.
þegar þeirsem verður þausem (Róm 8.5 o.v.)
og nokkrir verður sum ykkar (1Kor 15.34).
Það kann að þykja sérkennileg málamiðlun
að takmarka tillitssemi við áhugamenn um
málbreytingar af jafnréttisástæðum við fleir-
tölumyndir orða, en þar með var karlkyn ein-
tölu þó látið óáreitt, t.d. orðin svo að enginn
skilji annars mál (1Mós 11.7), og er þakkarvert
að ekki var gengið lengra í þessa átt en raun
ber vitni. Líklega var engin frétt af „Biblíu 21.
aldar“ meiri tíðindi en fyrrnefnd samþykkt
stjórnar Hins íslenska biblíufélags og eðlilegt
að hún vekti þeim sem láta sér annt um móð-
urmál sitt óhug, enda eru fyrirmæli um hlýðni
við málstýringu femínista ekki daglegt brauð
hér á landi.
 1 Guðrún Kvaran: Ný þýðing Biblíunnar. Sótt 29.1. 2008 á
slóðina
„þar sem fjallað er um bæði kynin“