Lesbók Morgunblaðsins - 09.02.2008, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 9. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Stefán F. Hjartarson
as-gudmu@online.no
N
orðmenn hafa tekið að sér
þátttöku í vörnum Íslands.
Svæðið sem þeir gæta var
stórt fyrir og ekki minnkar
það þegar íslensk landhelgi
og landið allt hefur bæst við.
Norsk blöð kynna ekki öll blæbrigði sam-
komulags um varnar- og öryggissamstarf Ís-
lands og Noregs. Má minna á að Smugudeilan
olli því að íslenska ríkisstjórnin ákvað að senda
óvopnað varðskip á fjarlæg mið sumarið 1995 til
að veita íslenskum sjómönnum öryggi ef til
slyss kæmi. Norskar hafnir hótuðu að loka fyrir
þjónustu við fiskveiðiskip sem hefðu verið á
hinu umdeilda svæði. Birtu norsk blöð for-
síðumyndir af varðskipinu vopnuðu og létu þess
ekki getið að búið hefði verið að taka fallbyss-
urnar burtu áður en til siglingar úr höfn kom.
Norska ríkisútvarpið básúnaði hlutdræga frá-
sögn af atburðarásinni og var erfitt fyrir mig að
umbera svo laka fréttamiðlun.
Norðmenn hafa áður haldið úti liði á Íslandi í
mestu friðsemd og þjálfað sig og aðra í þeim til-
gangi að geta varist og barist. Sumir atburðir
eiga ekki að verða einungis skráðir í neðanmáls-
grein.
Per Flaaten
Fyrir um tveimur árum mætti ég í versl-
unarmiðstöðinni í bænum Sandvika, skammt
frá Osló, sprækum norskum öldungi, tæplega
níræðum að aldri, fæddum um Jónsmessu 1917.
Hann heitir Per Flaaten og var þar með eig-
inkonu sinni Silvíu, breskri að uppruna. Tjáði
hann mér með leiftrandi ákefð að hann hefði
gegnt herþjónustu á Íslandi á stríðsárunum
seinni, nánar tiltekið við Eyjafjallajökul, og
hefði þar þjálfað bandaríska hermenn í skíða-
tækni. Þessi staður hefði verið eitt lifandi helvíti
og hann rétt náð að komast lifandi frá því. Verst
var þó eftirá að allir héldu að hann hefði haft
það rólegt því bein stríðsátök voru fjarri og
staðurinn óþekktur öðrum en Íslendingum. Per
Flaaten varð yfir sig glaður þegar ég sagðist
þekkja staðinn og hafa einnig ferðast yfir Eyja-
fjallajökul – að vísu að vori til og á fararskjóta!
Eiginkonan virtist glöð að sjá gleði hans yfir því
að fá ytri staðfestingu og vera endanlega trúað.
Nýverið heimsótti ég þau hjón og hlýddi á
reynslusögu hans frá Íslandi. Fögnuður hans
við að rifja þetta upp kominn á tíræðisaldur
skein úr brosi hans í ágúst 2007.
Valinn í landsliðið á skíðum
Einn hæsti tindur Noregs er Gallhopiggen, um
2469 metrar á hæð. Um páskana 1940 brunar
Per Flaaten niður bratta hlíð þessa tinds. Hann
er sérlega fær í svigi og hefur unnið fleiri skíða-
mót. Tilhlökkun hans var mikil og stolt yfir að
hafa stuttu áður verið valinn í landsliðið sem
taka átti þátt í heimsmeistaramóti á skíðum.
Ekkert varð af slíku, styrjöldin kollvarpaði öllu.
Eftir hernám Þjóðverja 9. apríl 1940 flúði Per
Flaaten og bróðir hans, Hans Petter, yfir til
Svíþjóðar. Þeir fengu m.a. fund með Alek-
söndru Kollontay sendiherra Sovétríkjanna í
Svíþjóð (og áður í Noregi). Hans Petter hélt
áfram og komst klakklaust til Kanada þar sem
hann lærði flug og haslaði sér seinna völl sem
flugstjóri.
Í sjóherinn
Per Flaaten hafði hlotið ágætismenntun, tekið
verslunarpróf, og talaði góða þýsku. Brátt var
hann kominn í sjóherinn, „en þá vantaði hæft
fólk í hleranir og ég gat það. Ég varð vitni að
hryllingi stríðsins á hafinu, m.a. horfði ég á er
þýsku fylgdarherskipi var sökkt undan strönd-
um Ermarsunds og yfir 300 hermenn fórust í
logandi hafinu.“
Norski klúbburinn í London og þjálfun
Það barst til eyrna Norðmannsins Carl Stener-
sens yfirliðþjálfa (obersteløytnant) að Per Flaa-
ten væri staddur í London í ársbyrjun 1943.
Carl var á höttunum eftir skíðakunnáttumönn-
um er þjálfað gætu bandaríska hermenn. Boð-
aði hann Per á fund í norska Sjóherráðinu (Ad-
mirality). Skyldi Per fara hið fyrsta frá Glasgow
til Íslands og sinna þjálfun bandarískra her-
manna. Veður var hið versta í febrúar 1943,
skipið lélegt og „ég sá ekkert til lands þó komið
væri að landi“. Eftir stutta dvöl í bragga var
haldið á bíl til herbúða skammt frá Eyja-
fjallajökli. Víða voru engar brýr og farið yfir
vöð. Hestar voru leigðir til að komast í um 1200
metra hæð. „Þar grófum við djúpt niður í fönn-
ina venjulegt tjald og mynduðum tjaldbúðir.“
Veturinn áður höfðu fimm breskir hermenn dá-
ið af súrefnisskorti þegar fennti yfir loftinntakið
á sama stað og allir sofandi illu heilli. Ekki var
vinnandi vegur að fá nokkuð til að þorna öðru-
vísi en að taka vot fötin inn í svefnpokann og
reyna að láta þau þorna. „Við fengum ítrekað
storm á okkur. Prímus máttum við ekki nota til
upphitunar, því þá gat myndast sót og gengið á
súrefnið í tjaldinu. Matartjaldið aftur á móti
veitti okkur hlýju og þurftu menn mikils með.“
70-80 bandarískir hermenn læra svig
Dvölin uppi í búðum var mörgum það erfið að
þeir neituðu að fara þangað aftur. Fyrir það
hlutu þeir refsingu. Hver hópur Ameríkana af
öðrum kom upp á jökul. Per Flaaten kenndi
þeim eins og hann gat. Veðrið var oft ofsafengið
og birta af skornum skammti. Veðrið versnaði
og feykti burt tjöldunum. „Við vöknum við að
tjöldin eru horfin. Skyndilega finn ég til mikils
sársauka, rétt eins og hnífi væri stungið í bakið
á mér.“ Einn af hermönnunum var nemi í lækn-
isfræði og sá strax að senda yrði Per til búða
niðri á flatlendinu. Liggjandi á hestbaki tókst
að koma Per 6-7 kílómetra leið til búða niðri.
Þar tók við tveggja daga bið eftir sjúkrabíl.
„Það reyndist bara vera vörubílspallur og bif-
reiðin með litlar eða engar fjaðrir og fann ég
fyrir hverri misfellu á leiðinni.“ Blóð spýttist út
úr Per. „Ég hélt að ég lifði þetta ekki af.“ Þegar
til Reykjavíkur kom var ákveðið að senda hann
með Northrop flugvél með norskum flug-
mönnum til Skotlands. Per bað um að komast á
hin betur búnu bandarísku sjúkrahús – því ætti
hann rétt á þar sem hann vann í raun fyrir þá –
og kom læknaneminn honum aftur til hjálpar.
Sökum þess hve alvarlega lungnabólgu Per var
með, m.a. töluvert vatn í lungum, fékk hann
herbergi út af fyrir sig á sjúkrahúsinu. Um fjór-
ir lítrar af vökva voru tappaðir úr Per. Eftir
þriggja vikna legu fór hann að braggast. „Mér
er minnistæð hin umhyggjusama hjúkr-
unarkona, kölluð Skippy, en hún var amerískur
gyðingur,“ bætir Per við.
„Ég vó um 43 kíló þegar verst var.“ Per
þurfti á endurhæfingu að halda og fékk að fara í
hvíld og sækja innblástur á Þingvöllum og
Geysi á vordögum. Síðar tengdist hann Jan Ma-
yen-hópnum, norskum hermönnum á Íslandi er
héldu uppi eftirlitsflugi á hafsvæðinu milli Ís-
lands og Jan Mayen, og gættu bækistöðvar á
eyjunni.
Per Flaaten fór til Aberdeen til áframhald-
andi endurhæfingar. Hann var fluttur úr sjó-
hernum í landherinn og þurfti þá að byrja frá
grunni til að komast í metorð hjá hernum. Hver
getur raunverulega skilið hvað það var að hafa
verið uppi á einhverjum jökli og þjálfað aðra
hermenn í svigtækni og vetrarúthaldi? Innan
tíðar var Per orðinn sergeant, liðþjálfi. „Mér
var falið að annast rekstur sjúkrahúss!“
Á einni ljósmynd í myndasafni Per Flaatens
getur að líta texta frá læknanemanum sem
sendi mynd af sér „til minningar um dvölina í
helvíti!“
Þau orð segja margt um hvernig minningin
um hina sérstæðu dvöl unga mannsins á Íslandi
hefur sett sitt mark á hann. Hamingjan átti eft-
ir að koma og verða honum hliðholl. Rúmu ári
eftir vítisdvölina á Eyjafjallajökli hitti Per verð-
andi eiginkonu sína, Silvíu. Hún var einnig í
hernum. „Fundur okkar var mitt besta happa-
skot.“
Íslensku hestarnir
Per Flaaten tók ástfóstri við íslenska hestinn.
Styrkur þeirra og lipurð rann honum aldrei úr
minni „sérstaklega í samanburði við sjúkra-
flutninginn á vörupallinum“. Svo fór að hann
keypti tvo íslenska hesta og flutti þá til Valdres
og síðar til Guðbrandsdalsins. „Þetta voru
fyrstu íslensku hestarnir sem komu til Noregs,“
segir Per, „og þeir voru ekki geldir.“
Norðmenn
Þess er sjaldan getið í norskum blöðum að árlega
gefa Norðmenn Reykjavíkurborg jólagrenitré í
þakklætisskyni fyrir stuðning á erfiðum tímum í
sögu þjóðarinnar. Norðmenn eru afar hlýlegir í
garð Íslendinga. Þeir hafa komið til Íslands og
viljað leggja sitt af mörkum til að fjandmenn
þeirra og okkar verði sem fjærst okkur. Ef til vill
liggur mikið í orðum Thor Heyerdahls um að
hafið sameini þessar þjóðir en skilji þær ekki að.
Það gerir einnig menningin. Báðar þjóðirnar
hafa alltaf litið í vestur um öryggismál. Búast má
við að svo verði áfram þrátt fyrir rýrar vinsældir
ennverandi forseta Bandaríkjanna – angló-
saxískur menningararfur rífur mikið í þótt Kjöl-
urinn í Skandinavíu geti samtengt löndin eitt-
hvað. Kannski erum við bræður og ekki bara
frændur!
Per Flaaten sinnti kalli tímans á litlum af-
mörkuðum bletti upp á jökli. Hann er eitt dæmi
um einstakling sem varð að gefa nánast allt sem
hann átti á erlendri grundu í þágu sinnar þjóðar
og málstaðar. Óbyggðirnar og kuldinn tóku
sinn toll. Fórnin færði honum hamingju á end-
anum. Hvort allur heimurinn þurfi að vita það
er annað mál. „Ég hef lifað litskrúðugu lífi og
verið heppinn.“ Af brosi Per Flaatens að dæma
er framtíðin björt.
Í lifandi helvíti
Per og Silvía nýgift Rúmu ári eftir vítisdvölina á Eyjafjallajökli hitti Per verðandi eiginkonu sína, Silvíu. Hún var einnig í hernum.
Norski skíðasnillingurinn Per Flaaten gegndi
herskyldu á Eyjafjallajökli í febrúar 1943. Þó
að óvinurinn hafi verið víðsfjarri telur Flaten
sig hafa verið heppinn að sleppa lifandi úr
vistinni.
Höfundur er sagnfræðingur frá Uppsalaháskóla.
Eyjafjallajökull
í febrúar 1943