Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2008, Síða 8

8 LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Pétur H. Ármannsson
petura@simnet.is
U
mræða um
álitamál í ís-
lensku sam-
félagi hefur til-
hneigingu til
að leita í skot-
grafir tveggja
andstæðra
fylkinga, þar sem menn gefa sér að
annað sjónarmiðið hljóti að útiloka
hitt. Deilur um skipulag og uppbygg-
ingu í gamla bænum í Reykjavík hafa
oft ratað í þessi hjólför. Málum er stillt
upp þannig að þar takist á tvö ósætt-
anleg sjónarmið: verndunar og upp-
byggingar. Ýmsir telja húsvernd vera
þránd í götu allrar þróunar og end-
urnýjun geti helst ekki átt sér stað
nema að byrjað sé með autt borð,
gamla byggðin þurrkuð út og allt
byggt nýtt frá grunni. Á hinum
vængnum hefur stundum skort á
skilning á því að forsenda fyrir varð-
veislu húsa er að þau séu í notkun og
svari þörfum starfsemi sem eflir
mannlíf og viðskipti í miðbænum auk
þess að standa undir endurnýjun
þeirra, viðhaldi og rekstri. Það getur
þýtt að gömlum húsum þarf að breyta,
stækka þau, hækka og tengja nýjum
byggingum til að þau geti þjónað nýju
hlutverki í endurbættri mynd.
Sá sem hér ritar hefur lengi verið á
þeirri skoðun að unnt sé að finna skyn-
samlegan meðalveg í þessum efnum.
Að verndun og uppbygging geti vel
farið saman, eins og sjá má ótal dæmi
um erlendis. Vandinn felst ekki í
gömlu húsunum sem slíkum heldur í
afstöðu okkar til þeirra. Eitt dæmi er
sú tilhneiging að tala um verndun
EÐA uppbyggingu. Merking þessara
orða er ekki andstæð þar sem end-
urnýjun gamalla húsa er ein tegund
uppbyggingar: verndun ER uppbygg-
ing.
Alkunna er að gamlar og grónar
miðborgir hafa mikið aðdráttarafl.
Þær endurspegla betur en flest annað
menningu og sögu hverrar þjóðar. Af
einhverum ástæðum kann fólk vel við
sig í slíku umhverfi. Menn nota gjarn-
an lýsingarorðið fallegt, sem í flestra
huga hefur jákvæða merkingu. Hvað
er það sem gerir þessar borgir fal-
legar? Kannski er það hugarfar kyn-
slóðanna, örlæti þeirra og metnaður til
að fegra og bæta hið sameiginlega um-
hverfi. Fagurlega skreyttar fram-
hliðar eldri bygginga vitna um virð-
ingu genginna kynslóða fyrir
almenningsrými borgarinnar, auk
þess sem þær endurspegla listfengi og
metnað þeirra sem húsin reistu. Fal-
leg miðborg byggist á örlæti og virð-
ingu fyrir hinni sameiginlegu borg-
armynd.
Þegar mat er lagt á varðveislugildi
gamalla húsa verður að huga vel að
sérstöðu íslensks byggingararfs.
Fljótt á litið virðist hann harla fátæk-
legur í samanburði við glæstan menn-
ingararf Evrópuþjóða. En sé hann
metinn út frá forsendum alþjóðlegrar
alþýðuhúsagerðar (e: vernacular
architecture) verður samanburðurinn
annar og jákvæðari, á þeim vettvangi
má færa að því rök að margt í okkar
byggingarsögu sé forvitnilegt, fágætt
og einstakt. Torfbæir og bárujárns-
klædd timburhús eru menningararfur
þjóðar sem bjó við meiri fátækt og erf-
iðari aðstæður en dæmi voru um í álf-
unni og varð því að vinna listræn afrek
sín í forgengilegan efnivið. Í huga
eldra fólks geymdu þessi hús minn-
ingar um þrengsli, kulda og óheil-
næmar aðstæður og á 20 öld varð nið-
urrif þeirra tákn um framfarir. Það
viðhorf er enn lífseigt og veldur það ef-
laust nokkru um að skilningur á mik-
ilvægi húsverndar er minni hér en í
nálægum löndum. Annað atriði sem
taka þarf tillit til er hversu fá dæmi
hafa varðveist af hverri gerð bygg-
inga. Tiltölulega fábrotið hús getur
haft mikið fágætisgildi sem ekki kem-
ur í ljós nema að staða þess sé skoðuð í
víðu samhengi. Því eiga varð-
veislumatsaðferðir þjóða sem státa af
ótölulegum fjölda dæma frá sama
tímabili ekki að öllu leyti við hér.
Það er mikill misskilningur að
verndun gamalla bygginga og borg-
arhluta hamli eðlilegri framþróun og
nýsköpun í byggingarlist. Verndun
gamalla húsa takmarkar ekki sköp-
unarfresti í byggingarlist, allra síst
hér á landi, þar sem byggingararfur
fyrri tíðar er aðeins örlítið brot hins
byggða umhverfis. Þvert á móti opnar
samhengi gamalla húsa spennandi
möguleika á öðruvísi og skapandi
lausnum, því sagan er mikilvægasta
byggingarefni þeirra sem borgirnar
móta. Að endurreisa er það sama og
skapa. Allt er það spurning um hug-
arfar. Um leið og arkitektar leggja af
þann löst að líta á gömlu byggðina sem
vandamál opnast heillandi möguleikar.
Í endurreistri miðborg Berlínar má
finna dæmi um byggingar eftir kunn-
ustu arkitekta heims, þar sem þeim
tekst að fanga andrúm og einkenni
borgarinnar í verkum sem um leið eru
nýstárleg í formi og hugsun.
Ef litið er til miðborgar Reykjavík-
ur eiga nýleg uppbyggingarverkefni
sem vel hafa tekist það sammerkt að
þar fer saman nýsköpun og virðing
fyrir sögulegum arfi. Nýbygging
Hæstaréttar sómir sér vel við hlið
merka opinberra bygginga frá fyrri
hluta 20. aldar. Þingmannaskáli Al-
þingishúss er hófstillt hús í stærð-
arhlutföllum og fellur vel inn í um-
hverfið. Því má halda fram að
tengingin við gamla húsið hafi verið
óheppileg málamiðlun, en hafa verður
í huga að hún var forsenda þess að
gamla þinghúsið gæti til framtíðar
þjónað hlutverki sínu sem fund-
arstaður í takt við nútímakröfur.
Tengingin hefur létt álagi af gamla
húsinu og gert kleift að endurgera sali
þess og vistarverur í upphaflegri
mynd. Alþingishúsið heldur hlutverki
sínu og reisn og hefur aldrei verið
glæsilegra en nú.
Á 9. áratug 20. aldar var haldin sam-
keppni um skrifstofubyggingu Alþing-
is við Kirkjustræti. Vinningstillagan
gerði ráð fyrir mikilli nýbyggingu sem
koma átti í stað húsaraðarinnar við
Kirkjustræti. Síðar var horfið frá þess-
ari hugmynd og hafa tvö gömlu
Kirkjustrætishúsanna þegar verið
endurbyggð. Kynnt hafa verið áform
um endurreisn Skjaldbreiðar og flutn-
ing timburhússins að Vonarstræti 12 á
horn Kirkjustrætis og Tjarnargötu.
Við þann flutning mun koma í ljós fal-
leg gaflhlið sem í áratugi hefur verið
falin í þröngu sundi uppi við brunagafl.
Fremur en að verða ofvaxið húsbákn
hefur Alþingsreiturinn þróast yfir í að
vera eins konar þorp inn í borginni,
þar sem smærri einingar, gamlar og
nýjar, tengjast saman og mynda fjöl-
breytilega heild.
Annað dæmi um samspil verndunar
og uppbyggingar er endurreisn Að-
alstrætis, en mynd þessarar elstu götu
bæjarins var nánast horfin í kjölfar
niðurrifs og eldsvoða. Við norðurenda
götunnar er Aðalstræti 2 (Ingólfs-
naust, áður Geysishús) sem hýsir
margs konar starfsemi. Í suðurend-
anum er hótel og landnámsskáli og þar
við hliðina Ísafoldarhúsið endurreist
sem áður stóð við Austurstræti, illa
leikið í skarði milli tveggja brunagafla.
Nýjasta viðbótin er endurgerð og
stækkun Aðalstrætis 10, sem eitt
stendur eftir af fyrstu kynslóð húsa í
Reykjavík með upphaflegu formi. Til
að gera kleift að nýta húsið var heimild
veitt fyrir látlausri bakbyggingu sem
lítið ber á og rýrir ekki varðveislugildi
þessa aldna húss.
Almenn ánægja er með hvernig til
hefur tekist með ofangreind verkefni.
Þau hafa bætt ásýnd miðbæjarins, eflt
mannlíf þar og styrkt hann sem svæði
með mikið aðdráttarafl, þar sem borg-
arbúar og gestir njóta þess að dvelja.
Með uppbyggingu af þessu tagi hefur
tekist að endurheimta staðaranda og
söguleg sérkenni þessa hluta miðborg-
arinnar. Arkitektar hafa deilt á útlits-
atriði hótelsins í Aðalstræti, sumum
finnst þar langt gengið í þá átt að
hanna nýbyggingar í bókstaflegum stíl
eldri húsa. Slík umræða um álitamál í
Verndun og uppbyggin
„Vandi húsverndar á Íslandi er vandi
hugarfars,“ segir greinarhöfundur
og bætir við: „Hugarfar græðgi get-
ur aldrei skapað fallega borg. Góð
miðborg byggist á örlæti og virðingu
fyrir því sem við eigum sameig-
inlegt, almannarými borgarinnar.“
Hér eru húsverndarmál og uppbygg-
ing í Reykjavík skoðuð í samhengi en
það er kannski einmitt samhengið
sem hefur vantað í umræðuna.
Víða um land, í bæjum þar sem byggð á í vök að verjast, hafa afrek verið unn-
in á sviði húsverndar, þó að verðgildi fasteigna sé aðeins brot af því sem ger-
ist í Reykjavík. Nefna má Eyrarbakka, Hofsós, Ísafjörð, Vopnafjörð, Djúpa-
vog og Siglufjörð, þar sem nýendurgerð hús gegna lykilhlutverki í
ferðaþjónustu og menningarlífi. Að margra mati er Stykkishólmur einn feg-
ursti bær á landinu, ekki síst vegna gömlu húsanna sem þar hafa verið gerð
upp á undanförnum aldarfjórðungi. Það að við getum notið þeirrar fögru
bæjarmyndar má þakka ákvörðun bæjaryfirvalda og þáverandi sveitarstjóra,
Sturlu Böðvarssonar, sem fékk Hörð Ágústsson listmálara til að gera húsa-
könnun í gamla bænum árið 1978. Könnunin varð grundvöllur að nýju skipu-
lagi gamla bæjarkjarnans, þar sem rík áhersla var lögð á húsvernd. Margir
hafa lagt hönd á plóg við endurgerð húsa í Stykkishólmi, þar ber hæst stuðn-
ing athafnakonunnar Rakelar Olsen við málefnið.
Stykkishólmur
Dæmin sýna að eitt gamalt hús sem gen
öllu sínu nánasta umhverfi. Eitt slíkt er
þremur árum beið örlaga sinna illa leik
Mögulega væri þetta hús horfið ef ekki
hjónanna Sigmundar Einarssonar og G
höfðu endurbyggt húsið París við hliðin
könnuna. Allir sem til Akureyrar koma
stæðum áhuga þeirra hjóna. Það sem á
miðbæ Akureyrar sem engum kæmi til
Hamborg á
Aðalstræti Gott dæmi um samspil verndunar og uppbyggingar er endurreisn Aðalstrætis, en mynd þessarar elstu götu bæjarins var nánast horfin í kjölfar niður
enda götunnar.Þar er hótel og landnámsskáli og þar við hliðina Ísafoldarhúsið endurreist. Nýjasta viðbótin er endurgerð og stækkun Aðalstrætis 10, sem eitt ste
Reykjavík með upphaflegu formi. Til að gera kleift að nýta húsið var heimild veitt fyrir látlausri bakbyggingu sem lítið ber á og rýrir ekki varðveislugildi þessa a