Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.2008, Page 9

byggingarlist er heilbrigð og seint
verða allir sammála í þeim efnum. Að
mínu mati er það vísbending um að
rétt hafi verið á málum haldið þegar
umræðan snýst ekki um stóru drætt-
ina heldur fagurfræðileg útfærslu-
atriði.
Fyrir nokkrum árum var unnin þró-
unaráætlun fyrir miðborg Reykjavík-
ur. Reynt var að setja fram heildstæða
sýn á ásýnd og yfirbragð Laugavegar
sem verslunargötu, þar sem sjónarmið
uppbyggingar og varðveislu áttu að
haldast í hendur. Gefa átti svigrúm til
nýrrar uppbyggingar við Laugaveg án
þess að fórna byggingarsögulegum
sérkennum götunnar og þeim lyk-
ilbyggingum fyrri tíðar sem gildi hefðu
fyrir ásýnd hennar. Vönduð hönnun
nýbygginga átti að gegna lykilhlut-
verki til að sætta á sjónarmið upp-
byggingar og verndunar. Vega átti og
meta kosti uppbyggingar andspænis
varðveislusjónarmiðum í hverju tilviki
og ná fram vel rökstuddri niðurstöðu.
Þetta eru göfug og gild markmið
sem hafa, þrátt fyrir góðan ásetning,
enn ekki náð að skila sér í góðum verk-
um, þó að þess sé vonandi skammt að
bíða. Í nokkrum tilvikum hafa mál
þróast á verri veg, ekki síst þar sem
yfirvöld hafa látið undan þrýstingi um
aukið byggingarmagn á einstökum
reitum, umfram það sem umhverfið
með góðu móti þolir. Reynslan af upp-
kaupamálinu á Laugavegi 4-6 sýnir
mikilvægi vandaðrar málsmeðferðar,
stefnufestu og þess að missa ekki sjón-
ar á félagslegum og fagurfræðilegum
markmiðum í umfjöllun um einstök
mál, þó að sterkir hagsmunir þrýsti á
annað. Sú dýrkeypta reynsla, að kaupa
hafi þurft til baka slíkan byggingarrétt
til að afstýra skipulagsslysi, verður
vonandi til þess að meiri varúðar verði
gætt við úthlutun slíks gjafakóta. Upp-
kaup á fasteignum eru mikilvægt úr-
ræði sem þarf að vera hægt að grípa til
þegar almannahagsmunir eru í húfi en
álitamál er hversu langt á að ganga í
því að greiða lóðareigendum bætur
fyrir meint verðmæti sem þeir hafa
hvorki keypt né skapað.
Kynni mín af húsverndarmálum og
umræðu um þróun Reykjavíkur á und-
anförnum árum hafa vakið þá spurn-
ingu, hvort sú afmörkun miðborgar
Reykjavíkur sem áætlanir um þétt-
ingu byggðar og þróun miðbæjar
byggja á sé mögulega of þröng. Í
reynd er eiginleg miðbæjarstarfsemi á
miklu mun stærra svæði en núgildandi
skilgreining í skipulagi sýnir, eftir
REYKJAVÍKUR heldur sem elsti og
merkasti hlutinn í stærri heild. Þar
yrði lögð áhersla á að efla og styrkja
þau gæði í umhverfi og byggingarlist
sem gerir þetta svæði einstakt og eft-
irsóknarvert. Smágerður og mann-
eskjulegur mælikvarði er dýrmætasti
eiginleiki byggðarinnar í miðbæ
Reykjavíkur. Fremur smáar einingar
en fjölbreytilegar í formi, litum og stíl,
þannig er gamla Reykjavík og því yf-
irbragði má hún ekki glata. Þó að
breytt sé um áherslur í uppbyggingu á
viðkvæmustu svæðunum þýðir það
ekki að gamli bærinn eigi hætta vaxa
og þróast. En í grónum hverfum verð-
ur ný uppbygging að vera á forsendum
þess sem fyrir er. Það er misskiln-
ingur að varðveisla gamalla húsa dragi
úr möguleikum á nýtingu þeirra í takt
við kröfur nútímans. Ótal tækifæri eru
til að breyta og laga, og flétta saman
gamalt og nýtt. Við Laugaveg er til
dæmis hefð fyrir því að skapa versl-
unarrými með því að lyfta timb-
urhúsum upp á hærri sökkul, lengja
þau og reisa nýjar bakbyggingar. Sé
þeirri aðferð beitt má hæglega sam-
eina smærri eignir og skapa versl-
unarrými í takt við nútímakröfur, jafn-
framt því að viðhalda mikilvægum
hlutum af sögulegri götumynd. Ekk-
ert útilokar heldur vel hannaðar ný-
byggingar þar sem við á, ný og fram-
sækin byggingarlist getur vel spilað
með hinu gamla, ef hæð og bygging-
armagn er í samræmi við það sem um-
hverfið þolir.
Í stærri þróunarverkefnum getur
verndun húsa í takt við nýja uppbygg-
ingu verið leið til að skapa sátt um slík
verkefni. Um leið getur hún leyst þann
vanda sem felst í því að laga stórar ein-
ingar að smágerðum og litríkum mæli-
kvarða gamla bæjarins. Ein leið er að
láta eldri húsin standa fram við götu
en koma plássfrekum nýbyggingum
fyrir á bakhluta lóða. Með því að
tengja þetta tvennt saman opnast leið-
ir til að kosta vandaðar viðgerðir á
gömlum húsum á einstökum reitum og
tryggja þeim framtíðarhlutverk við
hæfi.
Hvaða skoðanir sem menn hafa á
húsvernd geta flestir verið sammála
um að umhverfið í miðbæ Reykjavíkur
þarf að bæta. Óbreytt ástand er ekki
ásættanlegur kostur, þar sem illa hirt,
afskræmd og niðurnídd hús standa í
röðum við helstu götur miðbæjarins í
höfuðborg einnar ríkustu þjóðar í
heimi. Slíkt ástand er eigendum
húsanna til skammar og segir sitt um
hugarfar þeirra og afstöðu til sam-
borgara sinna. Lög kveða á um að eig-
endum fasteigna sé skylt að halda
þeim við en engin viðurlög virðast vera
við slíkri vanrækslu, enda hefur hirðu-
leysi um viðhald fasteigna lengi verið
þjóðarlöstur. Óvissuástand í skipulagi
kann að vera skýring í sumum til-
vikum en ekki öllum. Sumir húseig-
endur hafa komist upp með að láta
eignir sínar drabbast niður áratugum
saman í þeirri von að það greiði fyrir
niðurrifi þeirra. Afskræmt útlit og
bágborið ástand gamalla húsa veldur
miklu um neikvæða afstöðu margra til
húsverndar, þar sem einungis fag-
kunnugum og sögufróðum er fært að
greina þá möguleika sem í húsunum
felast, væru þau færð til betra horfs.
En ónógt viðhald eitt og sér réttlætir
ekki niðurrif. Með samstilltu átaki í
umhirðu og viðhaldi húsa í miðbænum,
þar sem smekkvísi væri gætt í út-
færslum og litavali, mætti með hófleg-
um tilkostnaði bæta ásýnd hans svo
eftir væri tekið.
Vandi húsverndar á Íslandi er vandi
hugarfars. Hugarfar græðgi getur
aldrei skapað fallega borg. Góð mið-
borg byggist á örlæti og virðingu fyrir
því sem við eigum sameiginlegt, al-
mannarými borgarinnar. Slík afstaða
mótaði fegurstu borgir heims og þann-
ig getur Reykjavík líka orðið, ef yf-
irvöld, borgarbúar og húseigendur,
stórir sem smáir, leggjast á eitt og
sýna metnað sinn í verki.
línulegum ás frá vestri til austurs: frá
Kvosinni með Laugavegi og Suður-
landsbraut að Mörkinni í austri, og
áfram inn á Ártúnshöfða. Á þessum
austursvæðum er svigrúm fyrir veru-
lega þéttingu byggðar til langs tíma
litið, ekki síst ef þau yrðu tengd saman
í eina heild með skilvirkri og vistvænni
almenningssamgönguæð. Á aust-
ursvæðum miðbæjarins er mögulegt
að byggja hátt og mikið án þess að
raska viðkvæmu umhverfi. Þar getur
ný og framsækin byggingarlist notið
sín í stærri sniðum þó að markmiðið
þar líkt og í gamla bænum hljóti ávallt
að vera að skapa fallegt og lifandi
borgarumhverfi.
Tímabært er orðið að elsti hluti mið-
bæjarins verði skilgreindur út frá sér-
stöðu sinni sem hinn sögulegi kjarni,
ekki sem hinn eini MIÐBÆR
ng – er unnt að ná sátt?
Í HNOTSKURN
»Samkvæmt upplýsingum Borg-arminjavarðar eru 650 hús á
svæði 101 sem byggð eru fyrir 1915.
»Samkvæmt lauslegri talninguTorfusamtakanna eru, varlega
áætlað, 75-100 hús af þessum 650
sem heimilt er að fjarlægja skv. gild-
andi deiliskipulagi (12-15%).
Fyrir utan það er fjöldi húsa sem
nýtur verndar en er í bágbornu
ástandi. Einnig eru mörg hús byggð
eftir 1915 (1918) sem varðveilsugildi
hafa en sem heimilt er að rífa.
»Samkvæmt upplýsingum fráBorgarminjaverði standa enn 9
hús í Kvosinni byggð fyrir 1852
(eldri eða jafngömul Lækjargötu 2),
en rétt um 20 í borginni allri. Í Kvos-
inni standa enn um 60 hús byggð
fyrir 1915. Miðað er við 1915 því eft-
ir brunann var bannað að byggja
timburhús í miðbænum.
Morgunblaðið/Júlíus
Greinarhöfundur er arkitekt.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. FEBRÚAR 2008 9
Margir húseigendur hafa á liðnum árum lagt mikið á sig til að bæta ásýnd
miðbæjarins. Gott dæmi er endurreisn hússins á horni Lindargötu og Klapp-
arstígs. Það var í mikilli niðurníðslu þegar eigendur tóku sig til og end-
ursköpuðu upphaflegt útlit með hjálp góðra fagmanna. Endurbyggingin ger-
breytti öllu nánasta umhverfi hússins. Húsið má nú með réttu kallast „Höllin“
í Skuggahverfinu, þó að hærri hús og stærri hafi risið allt í kring. Fyrir tæp-
um tveimur árum hlaut Klapparstígur 11 viðurkenningu Reykjavíkurborgar
fyrir metnaðarfulla endurgerð á gömlu timburhúsi. Stuttu síðar var kynnt
deiliskipulagsbreyting þar sem aflétt var verndun götumyndar á þessum
hluta Lindargötu af lítt skiljanlegum ástæðum. Sú ákvörðun beinir sjónum að
mikilvægi stefnufestu í skipulagsmálum eldri hverfa, ekki síst til að standa
vörð um dýrmætt framtak einstaklinga við endurgerð húsa. Óvissa og koll-
steypur í skipulagi setja í uppnám áform fólks sem hafa lagt aleigu sína og
ómældan tíma í viðgerðir í trausti þess að verndunarákvæði í skipulagi tryggi
að hús þeirra megi standa til framtíðar sem hluti af fastmótuðu umhverfi.
Klapparstígur 11 og
sama hús fyrir viðgerð
ngur í endurnýjun lífdaga getur lyft
r húsið Hamborg á Akureyri, sem fyrir
kið af vanhirðu og útlitsbreytingum.
i hefði komið til eldlegur áhugi
Guðbjargar Jósefsdóttur, sem áður
na og stofnað þar kaffihúsið Bláu
a njóta nú góðs af frumkvæði og ein-
ður var niðurnítt hús er nú gimsteinn í
hugar að rífa.
Akureyri
rrifs og eldsvoða. Myndin er af suður-
endur eftir af fyrstu kynslóð húsa í
aldna húss.
Á heimasíðunni www.laugavegur.is
eru tilgreind 31 hús við Laugaveg
sem heimilt er að rífa. Þessi listi er
ekki nákvæmur, eftir því sem næst
verður komist er staðan eftirfarandi:
 Niðurrif hefur þegar verið sam-
þykkt á 2-3, óvissa er um 18-20.
 Nr. 11, 17, 21, 22a (nýbygging!) og
65 eiga ekki heima á þessum lista.
 Tillaga er komin fram um friðun 11
og 21 sem eigendur hafa ekki mót-
mælt.
 Tillaga er um friðun nr. 29, sem
eigandi hefur mótmælt.
 Borgin hefur keypt Laugaveg 4 og
6 til enduruppbyggingar og varð-
veislu.
 Til stendur að Laugavegur 67 og
69 verði varðveitt í tengslum við
nýja uppbyggingu Samson á reitn-
um, ásamt húsaröð við Vitastíg.
 Samkeppni um Listaháskóla
stendur yfir, þar sem lögð er
áhersla á varðveislu nr. 41 og 45 í
götumyndinni.
 Niðurrif hefur verið heimilað á nr.
19 og 20 (Húsafriðunarnefnd rík-
isins gerir ekki athugasemd).
 Heimilt er að rífa Sirkus við Klapp-
arstíg, en tónlistarmenn o.fl. hafa
hvatt til varðveislu hússins.
 Segja má að óvissa ríki um önnur
hús, þá einna mest um 23, 27, 33 og
35. Þá eru einnig hús í hliðargötum
sem eiga að víkja, sem ekki eru til-
greind á vefsíðunni.
 Mörg hinna eru í fullri notkun og
eigendur ekki endilega í bygging-
arhugleiðingum, þó skipulag leyfi
niðurrif.
 Nokkuð mörg hús við Laugaveg
njóta verndar (sem hluti af götu-
mynd) en líta illa út vegna breyt-
inga eða viðhaldsleysis.
Rif við
Laugaveg