Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2008, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 17. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gest Guðmundsson
gestur@khi.is
Þ
að verða ljóðin hans Sigfúsar
Daðason sem lengst munu halda
nafni hans á lofti og greinar
hans um bókmenntir verða ef-
laust lengi lesnar. Það er þó
engin ástæða til að láta skrif
hans um þjóðmál og viðleitni til að kynna sam-
félagsfræðilega strauma og pólitíska upplýs-
ingu liggja í láginni. Á 6. og 7. áratug tutt-
ugustu aldar var Sigfús í hópi fremstu manna
um að endurnýja samfélagsskilning og póli-
tíska sýn róttækra menntamanna á Íslandi.
Áður en Sigfús réðst að Máli og menningu
1959 hafði hann ekki aðeins vakið athygli fyrir
ljóð sín heldur líka fyrir vitsmunalega snarpar
greinar, til dæmis „Fyrirspurn svarað“ í Birt-
ingi 1956 en þar setti Sigfús fram einarða
gagnrýni á innrás Sovétríkjanna í Ungverja-
land. Þá var Sigfús við nám í París, en heim-
kominn skrifaði hann nokkrar viðamiklar rit-
gerðir í TMM þar sem hann leitaðist við að
endurskilgreina róttæka sósíalíska stefnu í
málefnum menningar og þjóðfrelsis í ljósi
hnattrænnar samfélagsþróunar.
Í greininni „Sjálfstæð nútímamenning eða
sníkjumenning“, (TMM 1960:4) hnikar Sigfús
til þeirri orðræðu sem hernámsandstæðingar
höfðu þá um 15 ára skeið byggt upp, en þar var
friðarást, íslenskri menningu og íslensku landi
teflt gegn vígbúnaði, eyðingarmætti og ómenn-
ingu hins ameríska heimsveldis. Menning, land
og friður sameinuðust í mynd Sóleyjar og ann-
arra bjarthærðra stúlkna, en ómenning og
eyðilegging í mynd hins amerískra herþurs.
Sigfús eyðir ekki þessum andstæðum en færir
þær inn í sinn samtíma. Í greiningu hans er
ameríkanismi tvíþætt fyrirbrigði. Annars veg-
ar efnahagsleg og pólitísk heimsvaldastefna og
hins vegar
lágt stig alþýðumenningar. […] Ytri glans og innri
tómleiki, auglýsingamennska, taugaæsing, upp-
þornun menningarlegs sköpunarmáttar, tilfinn-
ingasemi án sannra tilfinninga, tómlæti um almenn
mál, andleg leti og vanþroski … (bls. 253)
Uggvænlegustu áhrif ameríkanismans séu
að þessi „alþýðuómenning“ leggi smám saman
undir sig hina æðri menningu. Sigfús segir
margar nýlenduþjóðir vera að þessu leyti auð-
veld bráð en slíkra áhrifa gæti minna í Evrópu,
vegna þess að þar hafi æðri menning „verið
sjálfstætt virki, helgur reitur mennt-
astéttanna.“ Ísland standi þarna mitt á milli.
Þar hafi ekki verið þetta bil á milli alþýðu-
menningar og æðri menningar. Verði hin ís-
lenska alþýðumenning amerískri alþýðuó-
menningu að bráð, verði lítil fyrirstaða í æðri
menningu því að hún hafi alltaf verið háð al-
þýðumenningunni.
Í greininni: „Þjóðfrelsisbarátta og sósíal-
ismi“, (TMM 1962:2) dregur Sigfús upp þá
mynd að sósíalismi og barátta fyrir þjóðfrelsi
tvinnist saman í æ fleiri löndum í öllum heims-
álfum. Í greinunum „Veruleika og yfirskin I &
II“. (TMM 24 1963:1, TMM 1963:2) leitast Sig-
fús við að greina tengsl þjóðar og menningar
og kemst m.a. að þeirri varfærnu niðurstöðu
að:
Eins og og nú er ástatt er að minnsta kosti óhætt að
álykta að „sér-leiki“ þjóðanna sé hið eina raunveru-
lega tilveruform sem líf mannkynsins birtist
í […] draumurinn um heimsmenningu sé fræðilega
hæpin kenning og innantóm, ef sá algengi skilningur
er lagður í hana að hún þýði einhæfingu og sam-
lögun
þjóðmenninganna. (bls. 13)
Afneitun þjóðmenningar þjóni fyrst og
fremst þeim hagsmunum auðmagns að geta
vaxið yfir herðar ríkisvaldi og eigi þetta jafnt
við um heimsvaldastefnu Bandaríkjanna og
Rómarsáttmálann. Menning og pólitík séu því
samofnar. Hins vegar sé það ófullnægjandi
pólitík að vilja verja og vernda menninguna
eins og mjög hafi einkennt íslenskt menningar-
líf undanfarin ár. Það sem m.a. vanti í menn-
ingarstarf á Íslandi sé að skilja félagslegar
rætur menningararfs á hinum mismunandi
skeiðum og „að skilja og gera skiljanlega stöðu
hinnar íslenzku þjóðar, eðli og mótsagnir þessa
sérstaka samfélags sem er vort“. (bls. 110)
Ritstjórnargreinarnar skýra frekar hugsun
Sigfúsar um menningu, einkum grein hans í til-
efni listahátíðar 1964 „Staða bókmennta og
lista á tuttugu ára afmæli lýðveldisins“, (TMM
1964:2). Sigfús ræðir þar einkum um stöðu
málaralistar og bókmennta, en í báðum list-
greinum gildi að „djörfung listamanna er aldr-
ei til lengdar mjög miklu meiri en víðsýni og
þroski þeirra sem hlusta á þá“. Sigfús heldur
því fram að hvað varðar málverkið hafi
hinn betur stæði og betur mennti hluti millistétt-
anna svonefndu […] gerzt æ athafnasamari í lista-
verkakaupum og leyst af hólmi að nokkru leyti hinn
auðuga og fámenna „safnara“-hóp sem mestu réð í
markaðsmálum listarinnar […] fram að síðari heims-
styrjöld.
Rithöfundar hafi hins vegar lengi búið við
mjög almennan bókmenntaáhuga en eigi nú við
þann vanda að stríða að stór hluti bókmennta-
unnenda sé lítt hrifinn af verkum yngri höf-
unda en upprennandi rithöfundar standi
frammi fyrir þeim vanda að annaðhvort skrifi
þeir bara fyrir lítinn hóp eða fyrir almennan,
smáborgaralegan smekk og „hagnýti aldrei
nema brot af gáfum sínum og möguleikum“.
Þessi vandi sé svo djúptækur að það hafi skap-
ast kynslóðabil („víðar gjár“) í hópi íslenskra
bókmenntaunnenda og er sú hugsun nærtæk
að þarna eigi Sigfús ekki bara við bókmennta-
skilning heldur lífsafstöðu meira almennt og
þar með pólitískar skoðanir.
Veikasti hlekkurinn í greiningu Sigfúsar er
að hann skilgreinir ekki alþýðumenningu en þó
kemur skýrt fram að leiðin til að efna hana sé
sú „að hin æðri menning breiðist út til alþýð-
unnar“ og að „menning sem horfir móti fram-
tíðinni […] getur ekki litið á upplýsingu sem
neitt litilsvert atriði“. Þessi viðhorf höfðu í
reynd verið menningarpólitík Máls og menn-
ingar frá upphafi en í ritstjórnartíð Sigfúsar
efldist kynning TMM á samtímabókmenntum
verulega sem og útgáfa MM á nútímabók-
menntum. Sjónarhornið var víðara en gerðist
annars staðar í íslenskum menningarheimi og
TMM var „hnattvætt“ tímarit löngu áður en
það orð var fundið upp með fjölda greina, frá-
sagna og bókmennta frá fjarlægum heims-
álfum. Þá leitaðist Sigfús við að kynna nýja
þjóðfélagsgagnrýni menntamanna í Vestur-
Evrópu og Bandaríkjunum, þar á meðal fræði-
grein sem var nánast óþekkt á Íslandi, fé-
lagsfræði.
Sigfús lét þýða breska marxistann Perry
Anderson í TMM og var sammála honum um
að togstreita og átök klassískrar félagsfræði
við marxismann hefði fætt af sér frjóustu hug-
myndir 20. aldar. Sigfús vildi sjá slík átök á ís-
lenskri tungu og lét þýða merka kafla eftir C.
Wright Mills og Herbert Marcuse, og hann
stóð fyrir því að MM gaf út Inngang að fé-
lagsfræði eftir Peter Berger. Þessi áhersla var
ekkert aukaatriði í ritstjórnarstefnu bók-
menntafræðingsins Sigfúsar, eins og sést í rit-
stjórnargrein hans 1964:
Þannig er nú svo einkennilega ástatt að merkustu
rithöfundar sem komið hafa fram í Evrópu og Am-
eríku á síðustu áratugum eru ekki skáld, heldur til
dæmis þjóðfélagsfræðingar, mannfræðingar, sagn-
fræðingar.
Eftir 1968 er pólitík og samfélagsgreining
ekki meginefni nema einnar greinar eftir Sig-
fús, og hafa ýmsir getið sér til um ástæður
þess. Þorsteinn Þorsteinsson fann þá skýringu
(sjá Inngang að Sigfús Daðason: Ritgerðir og
pistlar, 2000)
að Sigfús hafði, eftir innrás Varsjárbandalagsríkj-
anna í Prag 1968, skrifað grein sem hann nefndi „Um
Tékkóslóvakíu og sósíalismann“ fyrir hausthefti
Tímaritsins. Sú grein var hinsvegar aldrei birt (í
hennar stað kom grein um stúdentahreyfinguna í
Evrópu eftir Kristin E. Andrésson). … Niðurstaða Sig-
fúsar í greininni er sú, að ekki verði séð að innrásin
eigi sér neina réttlætingu.
Sigfús stóð ekki einn í þeirri baráttu að
fleyta Máli og menningu og menningar-
hreyfingu sósíalista út úr þrotabúi sovétv-
ináttu. Í bóka- og tímaritsútgáfunni naut hann
fulltingis margra skrifandi manna og þýðenda,
og er ástæða til að nefna þar sérstaklega Loft
Guttormsson og Jóhann Pál Árnason, og
skammt undan var tímaritið Birtingur sem
Einar Bragi var í forystu fyrir. Umhverfis
þessa menn var stór hópur fólks sem vildi
brjóta róttækri menningarbaráttu leið út úr
herkví kalda stríðsins og þeim tókst að móta
sína kynslóð þannig að sovétvináttan visnaði
meðal íslenskra vinstri manna á sjöunda ára-
tugnum.
Samfélagsgreinandinn Sigfús Daðason
Sigfús Daðason Tók þátt í að fleyta menningarhreyfingu sósíalista út úr þrotabúi sovétvináttu.
Í dag verður haldin Sigfúsarhátíð í Þjóð-
arbókhlöðunni í minningu Sigfúsar Daðason-
ar skálds en 20. maí eru liðin 80 ár frá fæð-
ingu hans. Á hátíðinni mun Guðný Ýr
Jónsdóttir, ekkja Sigfúsar, afhenda Lands-
bókasafni Íslands – Háskólabókasafni bréf og
bækur úr eigu Sigfúsar en að auki verða flutt
nokkur erindi um Sigfús. Á mánudaginn byrj-
ar Hjalti Rögnvaldsson síðan að lesa upp
ljóðabækur Sigfúsar í Iðnó. Hér eru birtar
tvær greinar um Sigfús.
Höfundur er prófessor í félagsfræði við
Kennaraháskóla Íslands.
Eftir Steinunni Sigurðardóttur
steinunn@mac.com
Nú, þegar áttatíu ár eru liðin frá því að Sigfús
Daðason fæddist, fögnum við því að út er kom-
in heildarútgáfa af ljóðum hans, dýrmætum og
einstökum í íslenskri ljóðagerð. Einstökum
vegna þess að Sigfús velur frumlegan efnivið
og fer um hann nýjum höndum, einstökum
vegna hinnar ströngu raddar sem getur þó
verið ljúf, í óskeikulli taktvísinni. Fleira en
þetta kemur til sem gerir ljóðin svo dýrmæt og
sér á parti, en eins og Sigfús bendir sjálfur á í
snilldarlegri ritgerð um Brekkukotsannál
Halldórs Laxness er erfiðara að greina ágæti
skáldskapar en að finna gallana. Það mundi að
minnsta kosti vefjast fyrir mér að gera grein
fyrir því hvers vegna mér finnast Bjartsýnis-
ljóð um dauðann eftir Sigfús toppurinn á til-
verunni í ljóðum.
Það er fátítt á Íslandi þar sem menningar-
varsla er glompótt að heildarumfjöllun um
verk skálds sé sómasamleg. Þar gegnir öðru
máli um verk Sigfúsar, og ástæða til að fagna
því einnig sérstaklega kringum Sigfúsarhátíð,
á afmælisdeginum hans, 17. maí. Það þarf mik-
inn flugkraft til þess að sveima samsíðis ljóð-
um Sigfúsar, en hér er ekki um að villast, um-
fjöllun Þorsteins Þorsteinssonar er efninu
samboðin. Þar fyrir utan er bók Þorsteins, sem
ber titilinn Ljóðhús og kom út á síðasta ári,
einstaklega skemmtileg og spennandi aflestr-
ar. Efnistök bráðskörp – en kurteis um leið.
Ég lít á þetta sem afrek í bókmenntalegri jafn-
vægislist og ég held að fáar bækur hafi verið
jafn vel komnar að Íslensku bókmenntaverð-
laununum og þessi.
Þorsteinn Þorsteinsson ritaði einnig frábær-
an inngang að greinasafni Sigfúsar Daðason-
ar, sem kom út árið 2000, en sú bók á það sam-
eiginlegt með ljóðum Sigfúsar að vera
óuppslítanleg. Hér er ekki síst að finna glæsi-
lega og djúphugsaða bókmenntagreiningu.
Endalaust má rýna í greinar og pistla og velta
sér upp úr skemmtilegum og sófistíkeruðum
stílnum.
Hér með er ekki upptalið allt sem Þorsteinn
Þorsteinsson hefur unnið verkum Sigfúsar í
hag, því hann gekk einnig frá ófullbúnu hand-
riti að síðustu ljóðabók Sigfúsar, sem heitir Og
hugleiða steina. Í þeim verkefnum sem hér er
getið hefur Þorsteinn notið dyggilegs stuðn-
ings Guðnýjar Ýrar Jónsdóttur, ekkju Sigfús-
ar. Það er raunar vandséð að bækurnar þrjár
sem hér um ræðir, hefðu yfirleitt komið út, ef
Guðný Ýr hefði ekki haldið svo vel á málum.
Fyrir utan þau áþreifanlegu andlegu verð-
mæti sem Sigfús Daðason hefur gefið okkur
með ritmennsku sinni og þýðingum (svo aðeins
sé nefndur ljóðaflokkurinn Útlegð eftir
franska Nóbelsverðlaunahafann Saint-John
Perse), þá vann hann ómetanlegt starf fyrir
bókmenntirnar í landinu sem útgefandi, fyrst
hjá Máli og menningu, og síðan í eigin fyrir-
tæki, Ljóðhúsum. Ég var svo heppin að vera á
tímabili vitni að þessu starfi. Það var fágætur
skóli, og ég er viss um að það er leitun á hæfari
og menntaðri bókaútgefanda en Sigfúsi. Meðal
þeirra stórverka sem hann vann voru útgáfur
á verkum Þórbergs Þórðarsonar, Jóhannesar
úr Kötlum og á Shakespeare-þýðingum Helga
Hálfdanarsonar. Samstarf Helga og Sigfúsar,
höfuðsnillinganna tveggja, var einstakt.
Kannski má segja að verk teljist ekki frábært
fyrr en sá sem vitið hefur sér hvað í verkinu
býr. Ég efast um að aðrir hafi orðið til þess að
sjá betur en Sigfús hvers konar afrek þýðingar
Helga eru (heppilegt þegar útgefandinn á hlut
að máli!), þar með taldar ljóðaþýðingar Helga
víðs vegar að, sem Sigfús gaf einnig út.
Það var líka Sigfús Daðason sem uppgötvaði
eitt helsta skáld Íslendinga á tuttugustu öld,
Málfríði Einarsdóttur, og gaf hana út hjá Ljóð-
húsum. Þessi sískrifandi kona var þá fyrst gef-
in út þegar hún var 77 ára, með skáldverki
sem á ekki sinn líka í íslenskum bókmenntum
og þó víðar væri leitað, Samastað í tilverunni.
Það var unun að sjá samstarf Sigfúsar og Mál-
fríðar, sem Guðný Ýr studdi með ráðum og
dáð. Þvílík veisla að njóta samvista við þessa
stórvini, veisla í farangrinum sama hvert leið-
in liggur.
Þegar ég hugleiði Sigfús gegnum tíðina
verður efst á blaði þakklætið fyrir þær stór-
brotnu skáldskapargjafir sem hann hefur gef-
ið okkur öllum og þakklætið fyrir vinargjaf-
irnar fágætu, nærveru og töluð orð sem
fyrnast ekki með tímanum frekar en ljóðin.
Áttatíu ár Sigfúsar Daðasonar
Höfundur er skáld.