Lesbók Morgunblaðsins - 17.05.2008, Blaðsíða 8

veiti er ímyndað, að mati Eiríks
Arnar sem segir að það þurfi að hafa
fyrir því að semja alþjóðlegt fríljóð.
Að mörgu leyti minnir þetta á form-
festu eða formáherslu módernism-
ans og hún er reyndar auðsjáanleg í
ljóðum Nýhilinga um þessar mund-
ir.
Í formtilraunum Nýhilinga felst
ef til vill löngun til þess að brjótast
út úr endurvinnslunni en ef það þýð-
ir að póstmódernísk viðmið séu að
hörfa virðist það vera að gerast á
módernískum forsendum.
Þetta þarf svo sem ekki að koma á
óvart. Módernisminn hvarf aldrei.
Fagurfræðileg viðmið hans hafa lif-
að ágætlega í póstmódernískum
skáldskap, ekki síst ljóðagerðinni. Á
áttunda áratugnum gerði fyndna
kynslóðin svokallaða vissulega upp-
reisn gegn torræðni og tilvist-
arlegum þyngslum móderníska
ljóðsins en hún hafnaði ekki hefð
þess algerlega. Sigurður Pálsson og
Steinunn Sigurðardóttir eru skýr
dæmi um skáld af þessari kynslóð
sem hafa ræktað hefð módernism-
ans. Og hið sama á við um yngri
skáld. Sjón kom fram sem súrreal-
ískt skáld. Kristín Ómarsdóttir,
Gyrðir Elíasson og Bragi Ólafsson
hafa öll sterkar rætur í módernism-
anum. Hið sama á við um skáldkon-
urnar Gerði Kristnýju (f. 1970) og
Sigurbjörgu Þrastardóttur (f. 1973)
sem við skulum skoða eilítið betur í
þessari grein.
Höggstaðir
Augljós munur er á ljóðum Gerðar
og Sigurbjargar annars vegar og
nýhilinga hins vegar. Gerður og Sig-
urbjörg hafa ekki gert tilraunir með
ljóðformið á sama hátt og nýhilingar
og málnotkun þeirra stendur nær
hefð íslensku módernistanna.
Stuðlasetning er þeim handgengin
og þótt þær segi hlutina oft hreint út
þá eru þær ekki jafn klúrar og klám-
fengnar og yngsta kynslóð íslenskra
skálda. Þær eiga ekki margt fleira
sameiginlegt annað en að yrkja báð-
ar persónuleg ljóð.
Fyrsta ljóðið í nýjustu ljóðabók
Gerðar Kristnýar, Höggstað (2007),
vísar raunar allt aftur til róm-
antískrar þjóðernishefðar. Það heit-
ir Ættjarðarljóð:
Kuldinn býr mér
híði úr kvíða
færir svæfil úr
dúnmjúkri drífu
undir höfuð mér
snjóbreiðan
voð að vefja um sig
Ég legði eyrun við
brestum í ísnum
í von um að
heyra hann hörfa
ef ég vissi ekki
að ég frysi föst
Ísinn sleppir engum
Landið mitt
útbreidd banasæng
nafn mitt saumað
í hélað ver
Kuldinn í þessu ljóði minnir nokk-
uð á fyrstu ljóðabók Gerðar, Ísfrétt
(1994), og sennilega er kaldhæðni
orð sem lýsir skáldskap Gerðar hvað
best. Ljóðið er írónískur útúrsnún-
ingur á hinni rómantísku hefð ætt-
jarðarkveðskapar. Eftir lestur ljóðs-
ins hlýtur lesandi að renna í grun að
höggstaðurinn sé einmitt hið ísa-
kalda land.
Titilljóðið gæti þó gefið annan
höggstað til kynna: Ljóðið sjálft eða
ljóðhefðina – „þar sem áður strekkt-
ist/brú á milli bakka/brunnir stöpl-
ar/stingast úr jörðu“. Hús ljóðmæl-
anda er „hinum megin fljótsins“ og
þar sendist þú um sali „með kyndil í
krepptri hendi/eyðir því sem ég
ann“, en ljóðmælandi ætlar engum
að þyrma og stingur sér í strauminn
„með hófadyn í hjartastað“.
Orðið „hjartastaður“ vísar til
samnefndrar skáldsögu Steinunnar
Sigurðardóttur sem fjallar um land,
ást, söknuð og sorg, eins og ljóð
Gerðar í Höggstað. Þetta eru líka
umfjöllunarefni nýjustu ljóðabókar
Sigurbjargar Þrastardóttur, Blys-
fara (2007). Hér gefst ekki mikið
rými til þess að fjalla um bókina en
hún er prósaljóðabálkur upp á 150
síður sem fjallar um ástir konu og
manns, hrifninguna en líka af-
brýðisemina, svikin og sorgina og
missinn. Öðrum þræði er þetta saga
um fíkn. Hvíti drekinn er eitur sem
maðurinn er háður og konan ræður
ekki við, skilur ekki, en reynir. Og
hvíti drekinn er líka þau tortímandi
öfl sem ástin getur vakið í mann-
inum. Guðni Elísson sagði nýlega í
fyrirlestri á Hugvísindaþingi að ekki
hefði birst jafn áhrifamikil lýsing í
íslenskum bókmenntum á tortím-
andi ástarsambandi frá því að Tíma-
þjófur Steinunnar Sigurðardóttur
kom fyrst út á prenti fyrir rúmum
tuttugu árum.
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
V
antrú á byltingum og
framförum hefur
fylgt póstmódernísku
hugarfari. Módern-
isminn reyndi á svo-
kallað þanþol bók-
mennta og lista. Hann var þrotlaus
leit að möguleikum sem í mörgum
tilfellum átti að skila einhverju nýju
og betra. Ekki má gleyma að fram-
úrstefna tuttugustu aldarinnar hafði
oft hugmyndafræðilegt og jafnvel
pólitískt inntak eins og til dæmis má
sjá á yfirlýsingum hennar. Kannski
var það arfur frá upplýsingunni en
stefnt var að betra samfélagi. Póst-
módernisminn gafst upp á tilraun-
unum og hann er erfitt að tengja við
ákveðna hugmyndafræði. Póstmód-
ernismann má miklu frekar kalla
ástand eða hugarfar, hugsanlega af-
stöðu en sennilega vilja þó fleiri
tengja hann afstöðuleysi. Bók-
menntir á póstmódernískum tíma
(það er seinni hluta tuttugustu aldar
og fram á okkar dag) hafa ýmist
brugðist við þessu ástandi með
gagnrýnum hætti eða ógagnrýnum.
Í þessum greinaflokki hefur verið
bent á dæmi um hvort tveggja. En
framúrstefnulegar tilraunir með
form hafa hins vegar vikið fyrir end-
urvinnslu eða úrvinnslu á hefðinni.
Þetta þýðir ekki að hlutirnir hafi
staðið í stað. Þvert á móti hefur úr-
vinnslan skilað mjög fjölbreyttum
verkum sem umfram allt eru laus
undan ofurvaldi kreddusmiða og
hugsjónamanna.
Nýhilingar kalla tilraunir sínar
með ljóðið, sem fjallað var um í síð-
ustu Lesbók, framúrstefnulegar.
Þeir hafa einnig tengt sig hinni mód-
ernísku hugmynd um framúrstefnu
með því að birta yfirlýsingu um fag-
urfræði sína í Skírni (vor 2006). Og
það vekur athygli að þegar einn
helsti forsprakki Nýhils, Eiríkur
Örn Norðdahl, er spurður út í ljóð-
formið (sjá rammagrein á síðunni)
þá talar hann um að níutíu prósent
af allri ljóðlist tilheyri sama form-
heiminum sem hann kennir við hið
alþjóðlega fríljóð. Frelsið sem það
Hefðin, landið
og ástin
Morgunblaðið/Kristinn
Sigurbjörg Blysfarir fjallar um ástir konu og manns en líka tortímandi öfl sem ástin getur vakið.
Módernisminn hvarf aldrei. Fag-
urfræðileg viðmið hans hafa lifað
ágætlega í póstmódernískum skáld-
skap, ekki síst ljóðagerðinni. Hér
eru Nýhilingar enn til skoðunar og
svo tvær skáldkonur sem hafa ort
um hefðina, landið og ástina.
Morgunblaðið/Einar Falur
Gerður Kristný Sennilega er kaldhæðni orð sem lýsir skáldskap Gerðar hvað best.
Sigurbjörg Þrastardóttir
Sumir sakna þeirra tíma þegar allt var rímað og rígbundið. Ég veit
ekki hvaða fréttir slík ljóðform sögðu um samfélag þeirrar tíðar, ég
man ekki svo langt, kannski tjáðu þau færni fólks í að lúta reglum og
yfirvaldi, eða kannski tjáðu þau löngun fólks til að koma skikki á
samfélagslegt reiðileysi. Það er án efa hægt að lesa tíðaranda úr ljóð-
formum. En það kemur seinna, í öllu falli utan frá.
Sindri Freysson
Ljóð getur þrifist innan forms en er máttlaust ef það brýst ekki út úr
forminu. Við lifum á tímum uppleystra forma. Einkarödd sem tjáir
einkareynslu velur sér einkaform. Það er ósköp skiljanlegt.
Sölvi Björn Sigurðsson
Neysla, ótti og bjartsýni eru ríkjandi form núdagsins sem hnika hvert
öðru til og raða hlutunum í kringum sig eftir mánuðum og árferði og
því miður held ég að bjartsýni mín víki þegar kemur að framtíð ljóðs-
ins: Ég sé ekki fyrir mér hreyfingu ljóðskálda með áhrifavald í sam-
félaginu, ríkjandi form … ég sé það ekki fyrir mér, nema ef vera
kynni í rappi.
Eiríkur Örn Norðdahl
Mér þykir það ansi róttæk fullyrðing að ekkert ljóðform sé ríkjandi.
Sjálfur upplifi ég það svo að níu/tíundu hlutar allrar ljóðlistar í heim-
inum tilheyri sama formheimi, innan hvers er að finna nokkra varí-
anta. Franska ljóðskáldið Jacques Roubaud kallar þetta „vers int-
ernational libre“ – hið alþjóðlega fríljóð. Það er misskilningur að
þetta ríkjandi formleysi sé ekki ljóðform í sjálfu sér, og hið ímyndaða
frelsi sem það felur í sér – þ.e. að frelsið sé þarna fyrir og ekkert
þurfi að hafa fyrir því – hefur orðið til þess að ljóðskáld gera sífellt
minni kröfur til sjálfra sín – orðaforðinn verður samræmdur, hug-
myndirnar samræmdar, uppbygging samræmd – eins og allir berjist
við að skrifa eitthvað sem lítur út eins og ljóð í stað þess að skrifa ljóð
og taka þátt í þeirri áköfu baráttu við tungumál og veruleika sem
slíkt felur í sér. Það er vel hægt að skrifa almennilegt alþjóðlegt frí-
ljóð, en það er andskotanum erfiðara.
Óskar Árni Óskarsson
Það segir okkur líklega eitthvað til um sveigjanleika og frelsi sam-
tímans. Er ekki annars allt að fara til fjandans?
Kristín Svava Tómasdóttir
Það er engin gífurleg fjölbreytni ríkjandi í ljóðforminu nú um stund-
ir. Flest okkar skrifum stuttan prósa og skiptum honum svo niður í
línur á ljóðrænan hátt. Út úr þessu er fyrst og fremst hægt að lesa
merki um eðlislæga leti ljóðskálda og ágæti enter-takkans.
Matthías Johannessen
Ljóðformið ber menntun og hæfni skáldsins vitni, en það veltur ekki
allt á því frekar en áður fyrr. Jónas og Sigurður Breiðfjörð áttu báðir
mikla andagift en menntunin skilar sér í ljóð Jónasar og rímur Breið-
fjörðs. Og það voru rímur Breiðfjörðs sem eiga auðveldara skjól í
fyrrnefndum skáldsögum Laxness, því hann er að lýsa alþýðukvik-
unni en ekki hinni lærðu ljóðlist Heine og annarra heimsskálda.
Steinunn Sigurðardóttir
Ljóðformið hlýtur að laga sig eftir tíðarandanum að einhverju leyti.
Hefði ekki verið óhugsandi að halda eingöngu áfram að yrkja njörv-
að þegar kom fram um aldamót í Evrópu, eins og það var mikil
sveifla og lauslyndi í tímanum?
Ef það ætti að lýsa tímum dróttkvæðanna samkvæmt formi þeirra
þá hafa það verið ferkantaðir tímar. Og steinhöggvarahugsun í form-
inu. Hefðu tímaleysingjar nútímans yfirleitt tíma til að klappa svo
harðan ljóðastein?
Ekkert ljóðform
ríkjandi?
Greinarhöfundur setti fram fullyrðingu um að ekkert ljóðform sé
ríkjandi nú um stundir og spurði síðan: Hvað segir það okkur? Er yf-
irleitt hægt að lesa eitthvað úr ljóðforminu? Nokkur svör birtast hér
að neðan.
8 LAUGARDAGUR 17. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók | bókmenntir á tímum hins óljósa