Sjómannablaðið Víkingur - 01.06.1953, Side 4

Júl Havsteen, sýslumaður:
Um hvalinn
1 hinni gagnmerku bók „Konungs-skugg-sjá,
sem hinn lærði rektor Hólaskóla, magister
Hálfdan Einarsson, gaf út á þrem tungum, ís-
lenzkri, danskri og latneskri, og prentuð var í
Sórey 1768, er kafli um hvalina og hljóðar upp-
haf hans svo:
„í íslands-höfum þyki mér fátt þat, er minn-
ingar sé verðt eður umræðu, fyrir utan hvali
þá er þar eru í höfum, ok eru þeir mjök með
ýmsum hætti eður vexti“. Nefnir hann og lýsir
alls 16 hvaltegundum og byrjar á þeim smáu
og þá fyrst á hnýðingum, en nú nefnist hann
höfrungur, sem sé hinn mesti fjöldi til af og sé
hann 10—20 álna langur, „en þessir fiskar
hafa hvorki tönn né tálkn“. Svo er talin hnýs-
an, 5 álna og leiptr eða lyptir, nú stökkull,
7 álna. Allir þessir hvalir séu ætir og veiddir,
svo og vagnhvalirnir, sem séu 12 álna langir,
„ok eru þeir tenntir eptir sínum vexti, svo
mjög sem hundar og hvílíkir í grimmd sinni
við aðra hvali, sem hundar eru við dýr“. Nú
nefnum við þá háhyrninga.
Næst koma miðlungsstórir hvalir, svo sem
andhvalur eða svínhvalur, nú kallaður andar-
nefja, 25 álna. „Eru þeir fiskar ekki mönnum
ætir, því at þat smjör er rennur af þeim hvöl-
um, þá megu menn eigi melta með sér og
ekki annat kvikindi, er þess neytir, því þat
rennur hverventa í gegnum hann“. Á stærð við
andarnefjuna er svo hrafnhvalur (þ. e. hrefn-
an), sem er kolsvartur og hvítingur, sem er
ljós á lit. Hvortveggja ætir. „Þá heitir enn eitt
hvalkyn fiskreki eða síldreki (þ. e. langreyður)
og stendur nálega mönnum mest gagn af, því
hann rekur til lands úr höfum utan, bæði síld
ok allskyns aðra fiska ok hefir þó nokkot svo
undarlega náttúru, því at hann kann at þyrma
nálega bæði mönnum ok skipum ok rekur til
þeirra síld og allskyns fiska, svo sem hann sé
skipaður eður sendur til þess af Guði og sé
þat hans skyllðar-embætti, æ meðan fiskimenn
gæta með spekt sinnar veiði. En ef þeir verða
úsáttir ok berjast, svo at blóði verðr spillt, þá
er sem sjá-hvalur viti þat og fer þá millum
lands ok fiska og rekur gjörvalla burt ok í haf
út frá þeim, svo sem hann hefir áður rekit til
þeirra“.
Næst er nefndur hafurkytti, sem mun vera
sami hvalurinn og sléttbakur, þá rosshvalur
eða rauðkembingur, sem vera mun tilbúningur
einn, og náhveli, er höfundur telur með öllu
óætan hval og muni hver sem leggi sér hann
til munns deyja skjótum dauða.
Þá taka við stórhvelin, öll æt. Minnstur í
þeirra hóp er borðhvalurinn eða búrhveli (kas-
helot, spermasethvalur), sem er vel tenntur, með
allt að 70 tönnum, en þó naumast lengri en 40
til 50 álnir. Helmingi stærri er skeljungurinn
eða hnúfubakurinn, 70—80 álnir, sem er ólm-
ur við skip, „og er þat hans náttúra, at ljósta
skip með sundfjöðrum sínum, ellegar hann legst
fyrir skip“.
Honum stærri en mun meinlausari er norð-
hvalurinn eða vaturhvalur, nú Grænlandshval-
urinn, sem verður allt að 90 til 100 álnir. —
„En þessi fiskur lifir hreinlega, því at þat
segja menn, at hann hafi aungva fæðu aðra en
myrkva og regn ok þat sem fellur úr lopti ofan
á haf, ok þó at hann sé veiddur og innyfli hans
sé opnuð, þá finnst ekki úklárt í hans maga,
því at hans magi er hreinn ok tómur. Ekki má
hann vel munn sinn opna, því at tálkn þau, er
vaxin eru í munn honum, rífa um þurran munn
hans, þegar hann lýkur honum mjök upp, ok
hefir hann iðuglega af því bana, at hann má
ekki munn sínum aptur koma“.
Eftir eru þá risarnir tveir af hvalakyni. —
Annar er reiður (steypireiður — bláhvalur),
„ok er sá allra fiska beztur átu. Hann er hóg-
vær fiskur ok ekki hættur við skip, þó hann
fari nær; en sá fiskur er mikill ok langur vexti.
Svo segja menn at þann hafi menn mestan
veiddan, er XIII tygi álna var langur (130 áln-
ir). Verður hann oft veiddur af veiðimönnum
fyrir hógværi sinnar sakir ok spektar; er hann
betri átum ok betur þefaður en nokkur fiskur
annar þeirra, sem nú höfum vér umrætt. Þat
er ok mælt, ef maður mætti ná aukningu fræs
13D
VÍKINGUR