Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.1959, Blaðsíða 5

Grímur Þorkelsson þýddi.
Saltkirtlar
Sérstakt líffæri, sem burtnemur salt, gerir sjófuglum
fært að drekka sjó.
Eins og kunnugt er, verður
mönnum ekki gott af að drekka
sjó. Maður sem drekkur sjó,
verður enn þyrstari á eftir. Nýr-
un hreinsa salt úr líkamanum.
Til þess að hreinsa burt saltið,
sem er í sjó, sem fer niður í
magann þurfa nýrun vatn til
viðbótar. Það vatn taka þau af
þeim forða, sem í líkamanum er.
Við það vex þorstinn. Vatns-
forði líkamans minnkar einnig
vegna þess, að auk salts inni-
heldur sjórinn magnesíum, sul-
fate, en það veldur niðurgangi.
Flest hryggdýr, sem anda að sér
lofti, þola ekki að drekka sjó, en
sum þola það þó vel. Margir
fuglar, skriðdýr og spendýr lifa
nú í sjó eða halda sig úti á sjó
hundruð mílna frá fersku vatni,
en forfeður þeirra voru landdýr.
Sum þessara dýra, svo sem sjó-
skjaldbökur, selir og albatrossar,
fara í land aðeins til að eignast
afkvæmi. Hvalir, sækýr og sæ-
slöngur eiga afkvæmi sín í sjó
og hafa a'gerlega yfirgefið þurr-
lendið.
En öT þessi dýr, eins og mað-
urinn þola ekki meira salt í
blóði sínu og líkamsvökvum en
eitt prósent, en það er minna en
þriðji hluti af saltsterkju sjávar.
Ef þau drekka sjó, verða þau á
einhvern hátt að losna við saltið,
sam þau þola ekki. Maðurinn
getur aðeins drukkið sjó á kostn-
að líkamsvökva sinna, þar sem
nýrun ráða ekki við sterkari
saltupplausn en tvö prósent í
mesta lagi. Þá verður hann að
framleiða hálfan annan pott af
þvagi fyrir hvern pott af sjó,
sem hann drekkur. mismunurinn
á þessu eru líkamsvökvar hans.
Ef önnur dýr drekka sjó, hvern-
ig s'e :dur þá á því, að þau
þorr.a ekki upp? Ef þau drekka
ekki sjó, hvar fá þau það vatn,
sem þau þurfa?
VÍKINGUR
Hvernig sjófuglar og sjóskrið-
dýr fara að því að losa sig við
saltið í sjónum, sem þau drekka,
virðist vera vandasöm spurning
til úrlausnar. Máfur yrði að
framleiða meira en tvo potta af
þvagi til þess að losna við saltið
í einum potti af sjó. Samt hafa
margir séð máfa drekka sjó. Líf-
eðlisfræðingar hafa haldið því
fram að ekki væri víst, að fugl-
arnir drykkju sjó, þótt svo liti
út. Hin afkastalitlu nýru þeirra
styrktu þá skoðun, að þeir gerðu
bað ekki. Tveggia ára rannsókn-
ir okkar hafa sýnt, að þó líf-
eðlisfræðingarnir segi satt um
nýrun, þá drekka fuglarnir sjó
engu að síður. Aðal salthreins-
unarlíffæri þeirra eru ekki nýr-
un. Það er sérstakur kirtill í
höfðinu, og er hann miklu öfl-
ugri salthreinsari en nýrun eru.
Rannsóknir okkar benda til þess,
að allir sjófuglar og sennilega
öll sjóskriðdýr hafi þennan kirtil
til að bera.
Hin augljósa aðferð til þess að
sannprófa hvort fuglar þoli að
drekka sjó eða ekki er að láta
þá gera það. Ef frjálsir máfar
eru látnir drekka sjó, þá kemur
í ljós, að þeim verður ekkert
rneint af honum. Við mældum,
hversu mikill sjór rann niður í
maga"n á máfum gegnum pípu.
Þeir þoldu mjög mikið. Þvag-
renrsli fuglanna jókst greini-
lega, en það skilaði ekki nema
litlu af því salti, sem ofan í
maga fuglanna hafði farið.
Mest’ir h’uti saltsins kom fram
á litlausum vökva, sem draup
niður frá broddi nefsins. í leit
að hvaðan hinn litlausi vökvi
kæmi, breiddist athyglin að nef-
kirtlunum. Þeir eru tveir í öllum
fuglum og hefur hlutverk þeirra
fram til þessa verið óþekkt. Vís-
indamenn höfðu lýst þeim fyrir
einni öld síðan og bent á að þeir
væru langtum stærri í sjó en
landf uglum. Stæ?ðarmunur inn
benti til þess, að þeir hefðu sér-
stöku hlutverki að gegna hjá sjó-
fuglum. Sumir gátu þess til. að
kirtillinn framleiddi vökva til
þess að halda slímhúð nasanna
hreinni.
Við komum pípu fyrir í út-
rennslisgöngum kirtilsins og
náðum þannig í sýnishorn af
kirtilvökvanum. Hann reyndist
vera næstum fimm prósent klór-
sódaupplausn. miklu sterkari en
táravökvi og allt að helmingi
sterkari en sjór. Kirtillinn er
þannig ekki til að halda slímhúð
nasanna hreinni, heldur til að
burtnema “ salt. Rannsóknir á
vökva annara kirtla í höfði fugl-
anna sýndu, að aðeins nefkirtl-
arnir framleiða þessa sterku
upplausn.
Nefkirtlar sjófuglanna geta
hreinsað burt óhemju af salti.
Við létum máf drekka 134 ten-
ingscentimetra af sjó. Það jafn-
gildir um einum tíunda af
skrokkþunga hans og samsvarar
því, að maður drykki sjö og
hálfan pott af sjó. Enginn mað-
ur þyldi slíkt. hver einasti mað-
ur yrði veikur af aðeins litlum
hluta þess. Máfnum varð ekkert
meint af þessu. Eftir þrjá tíma
var hann orðinn laus við næstum
allt saltið. Kirtlarnir höfðu
framleitt mun minni vökva en
nýrun, en þeir höfðu skilað
burtu 90 prósentum af saltinu.
Vökvinn, sem saltkirtillinn
framleiðir, er um það bil fimm
sinnum saltari en blóð og aðrir
vökvar fuglsins. Hvernig fer líf-
færið að þessu? Smásjárrann-
sóknir leiða í Ijós, að hann er
gerður úr mörgum sívala snepl-
um, hver þeirra er úr nokkrum
þúsundum örmjórra pípugreina,
sem geisla út frá miðpípu, líkt
og hár í flöskubursta. Pípurnar
eru um einn þúsundasti úr
þumlungi í þvermál, þær gefa
frá sér hinn salta vökva.
Háræðar flytja blóðið sam-
hliða saltvökvastraumnum í píp-
unum, en í mótsetta átt. Hið
mótsetta rennsli virðist auðvelda
upptöku salts úr blóði háræð-
189