Náttúrufræðingurinn - 1985, Blaðsíða 35

sjaldgæfar (ólivín) í basaltísku ís-
landíti. Basaltískt íslandít þekkist frá
basalti helst á minni kornastærð
grunnmassans, dílafæð, og á því að
ólivíndíla er nær aldrei að finna í bas-
altísku íslandíti, þar sem þeir eru aftur
á móti algengir í basalti.
Við efnagreiningu kemur munurinn
loks skýrt í ljós. í basalti er hlutfall
Si02 minna en 52%, en MgO hærra en
4%, (sbr. Karl Grönvold 1972 og
Sveinn P. Jakobsson 1979), í basalt-
ísku íslandíti er Si02 52—56% en MgO
3.2-4%, og í íslandíti er Si02 meira
en 56% en MgO rninna en 3.2% (Karl
Grönvold 1972, Hjalti Franzson
1978). Þegar þessi flokkun er notuð
koma fram allskörp og eðlileg skil á
milli bergtegundanna. Hinsvegar
leikur vafi á því hvar skil skulu lögð á
milli ísúra og súra bergsins í þóleiísku
röðinni. Margir hafa lagt skilin milli
íslandíts og dasíts við 63% Si02 (sbr.
Karl Grönvold 1972, Hjalti Franzson
1978). Mun eðlilegri skil virðast vera
við u. þ. b. 67.5% Si02, en um það
verður nánar fjallað í næsta þætti.
Það var Englendingurinn I. S. E.
Carmichael (1964) sem fyrstur notaði
orðið íslandít (,,icelandite“) um það
berg sem fram að þeim tíma hafði
verið kallað þóleiískt andesít. Hér var
um þarfa breytingu að ræða. Íslandít
er all frábrugðið hinu dæmigerða
andesíti fellingafjallanna, það hefur
mun hærra hlutfall járns og lægra hlut-
fall áls en það, auk þess sem það er
dílasnautt, en andesítið er jafnan mjög
dílótt. Nafnið basaltískt íslandít höfð-
ar til þess að það er líkara basalti en
íslandít.
ÚTBREIÐSLA OG UPPRUNI
Á íslandi hefur basaltískt íslandít og
íslandít fundist á víð og dreif um land-
ið, en þó einkum á vestur- og austur-
landi (3. mynd). Það er áberandi að
þessar tvær bergtegundir finnast oftast
á sömu stöðunum. Það er einnig eftir-
tektarvert (þótt það sjáist ekki á 3.
mynd) að fundarstaðirnir eru allir
nema þrír í eða við megineldstöðvar.
Því miður hefur ekki enn verið birt á
prenti kort yfir íslenskar megineld-
stöðvar, en nýjasta yfirlitskortið er í
prófritgerð Helga Torfasonar (1979).
Vitað er um 97 megineldstöðvar sem
virkar hafa verið á ýmsum tímum síð-
an ísland varð til, af þeim eru senni-
lega um 90 þóleiískar eldstöðvar.
Könnun á tiltækum heimildum leiðir í
Ijós, að basaltískt íslandít hefur fundist
í 17 megineldstöðvum, en íslandít í alls
20 megineldstöðvum. Þessir staðir eru
merktir á 3. mynd, þannig að hver
punktur merkir megineldstöð þar sem
þessar bergtegundir hafa fundist, þótt
fundarstaðir séu í sumum tilvikum
fleiri en einn. En auk þess hefur
basaltískt íslandít fundist á þremur
stöðum þar sem ekki er vitað til þess
að um megineldstöðvar sé að ræða: í
borholu við Svartsengi á Reykjanes-
skaga (Magnús Ólafsson, munnl. upp-
lýsingar 1984), í Kálfafellsdal í Suður-
sveit (Helgi Torfason 1979) og í Fljóts-
dal (Wood 1978). Svartsengi er að vísu
í Grindavíkur-eldstöðvakerfinu, en
þar hefur ekki þróast megineldstöð
(sbr. Sveinn P. Jakobsson 1980). Við
þessa könnun á dreifingu ísúra bergs-
ins í þóleiítröðinni hafa eftirtaldar
heimildir verið notaðar auk þeirra er
áður getur: Annels 1967, Annells
1968, Bemmelen og Rutten 1955, Gib-
son 1963, Grétar ívarsson 1981, Hald,
Noe-Nygaard og Pedersen 1971, Har-
aldur Sigurðsson 1970, Haraldur Sig-
urðsson og Sparks 1981, Haukur Jó-
hannesson 1975, Ingvar B. Friðleifs-
son 1973, Vigdís Harðardóttir 1983 og
Walker 1963.
Þegar þess er gætt, að basaltískt ís-
landít og íslandít hafa fundist í nær
81