Samvinnan - 01.11.1948, Síða 22

Á förnum vegi
Gefið minningum mál
EG var að lesa í „Samvinnunni" um íræðslu-
og félagsmálafund norðlenzkra samvinnu-
manna, er haldin var á Akureyri í sumar. Sé
ég, að fundur þessi hefir talið rétt, að einstök
samvinnufélög tækju að efla það, sem >;alla
mælti samvinnumenningu, meira en verið hefir,
hvert á sínu svæði. Stungið er upp á ýmsum
viðfangsefnum , og telur fundurinn „nauðsyn-
legt, að í hverju kaupfélagi sé einum eða fleiri
mönnum falið að annast fræðslu og félagsmál."
Þetta hcfði Benedikt á Auðnum þótt vænt um
að heyra. Maðurinn lifir ekki á einu saman
brauði, eða sem eins mætti segja: Brauðið er
meira en það sýnist. Það er hugsun og andi í
brauðinu. Án þessara „bætiefna" væri það ekki
annað en villt korn í munni jórturdýra. Gott
er þó að segja jtað strax í öndverðu, að slík
starfsemi má ekki verða of dýr. Það er takmarkað
sem við megum eyða fyrir loft og ljós, þótt
hvort tveggja sé meðal óhjákvæmilegustu nauð-
synja lífsins.
Mig langar til að mæla með einu viðfangsefni
í þessu sambandi. Það er að sjá um, að saga
félaganna gleymist ekki. Elztu kaupfélögin eru
nú að verða 60 — 70 ára gömul. Þeir eru ekki
margir núna, sem muna eftir stofnun Kaup-
félags Þingeyinga, Pöntunarfélags Fljótsdals-
héraðs, Stokkseyrarfélagsins eða verzlunarfélags
Dalasýslu. Á síðustu stundu hefir tekizt að rifja
upp hálfgleymdar minningar um sum samvinnu-
félög frá síðustu tugum 19. aldar, sem störfuðu
stutt, en vöktu þó mikla athygli á sínum tíma.
Eftir einn eða tvo áratugi hefðu þau e. t. v.
verið að fullu gleymd eins og grafir elztu stofn-
endanna, sumra hverra, í kirkjugörðum án bauta-
steina. Félög, sem lifað hafa fram á þennan dag
og eiga gerðabækur gleymast ekki. En starf
þeirra getur gleymst að meira eða minna leyti,
sömuleiðis einstaklingarnir og þáttur þeirra í
starfinu, og hinar sýnilegu minjar starfsins
geta orðið ósýnilegar. Það getur a. m. k. gleymst,
að þær séu nokkurs virði, hafi nokkurntíma
verið það.Mörg félög eru enn ung. Menn eru
varla farnir að átta sig á, að þau hafi átt sér
nokkra sögu eða muni eiga. En tíminn líður.
Hinir ungu verða gamlir, og fyrr en varir kemur
það upp úr kafinu, að menn eru hættir.að muna
jiað, sem áður var eins og það hefði gerzt i dag.
Mörg samvinnufélög eru að koma sér upp
nýjum verzlunarhúsum, sláturhúsum, fiskhúsum
o. s. frv. Gott er til þess að vita. En vilja menn
nú ekki renna augunum einu sinni yfir gömlu
húsin áður en þau eru rifin eða gerð óþekkjan-
leg, minnast þess, hvar þau stóðu, úr hverju
þau voru byggð, tilhögun innanhúss, hvernig
þau voru notuð, hvað menn muna bezt af því,
sem gerðist í húsinu, sem er að hverfa. Væri
ekki rétt að skrifa eftirmæli görnlu húsanna
í félagsblöðin? Eða trébryggjunnar og uppskip-
unarbátsins, sem ekki verður framar tekinn í
notkun? Sum kaupfélagshúsin eru vissulega
orðin æðigömul. Starfsmenn útlendra einokunar
og selstöðuverzlana hafa jafnvel gengið þar um
gólf. Þau eru einskonar Bessastaðir, sem sam-
vinnan hefir gert að höfuðstað í héraði. Nýlega
lét bókaútgáfa samvinnumanna prenta vandað
rit um Bessastaði, og gekk vel út. Kaupfélögin
eiga efni í margar slíkar sögur, sem a. m. k.
héraðsbúar hafa áhuga á.
Þegar útgáfa félagsblaða verður almenn, og
vonandi vcrður það innan skamms, á að vera
auðvelt að gefa minningum mál. Félagsblöðin
verða væntanlega fjölrituð, og þau eiga að
geymast. 1 þau eiga félagsmenn að rita sögu
félagsins og minja þess smátt og smátt, einkum
það, sem komið er að því að fyrnast. Þarna
væri ótæmandi efni í félagsblöðin, og ómetanlegt
verk unnið. Ef slíkt efni birtist í félagsblöðunum
yrði eitthvað af því án efa tekið upp í Sam-
vinnuna og yrði þannig alþjóðareign.
G. G.
Maður fór yfir á
FYRIR 66 árum var maður á ferð yfir á að
vetrarlagi. ísinn var ótraustur. Þegar ferða-
maðurinn kom út á miðja ána, fór að braka
undir fótum hans. Hylur var undir ísnum,
óstætt vatn og þungur straumur. Maðurinn
var gætinn, fikaði sig áfram varlega, og gæfan
var með honum. Þegar hann kom upp á bakkan
hinu meginn, leit hann til baka. Slíka för hefði
hann ekki viljað fara í annað sinn.
Þessi maður var Jakob Hálfdánarson bóndi
á Grímsstöðum við Mývatn, maður á miðjum
aldri, gönguvanur á norðurfjöllum, höndin
vönust orfi og sög, en hugurinn stefndi til stór-
ræða á ókunnum leiðum. Hann var að vinna
mikið verk, og sjálfur vissi hann ekki, hve mikið
Fótgangandi rak hann erindi, sem menn reka
nú í bifreiðum og flugvélum með aðstoð síma
og loftskeyta. Á gamalsaldri skrifaði hann brot
úr endurminningum sínum og getur þá þessa
ferðalags. Ég var með margar þúsundir króna
í fórum mínum, segir hann, sem voru eign
fjölda manna, er þá voru í þann veginn að
stofna Kaupfélag Þingeyinga. Á leiðinni yfir
ána var ég alltaf að hugsa um, hvernig færi,
ef ég kæmist ekki yfir, og allir þessir menn
misstu fé sitt. Eftir marga tugi ára var lionum
þessi tilfinning enn minnisstæðust af öllu, sem
fyrir hann hafði komið í ferðinni.
Það var rétt, að hér var mikið í húfi. Ef
Jakob Hálfdanarson hefði liorfið niður um
isinn á Laxá, hefðu, eins og hann segir, margir
menn orðið fátækari en þeir voru, en afleiðingar-
nar hefðu orðið fleiri. Elzta samvinnufélag
landsins hefði ekki tekið til starfa á næsta
sumri, og sjálfsagt ekki á næslu árum. Það er
ekki víst, að samvinnustarfið hefði þá hafizt
í Suður-Þingeyjarsýslu, og vera má, að saga
félagskaparins mun skemmri en raun er á.
Ferðamaðurin sjálfur líklega gleymdur utan
sveitar sinnar og héraðs. En hann var ekki að
hugsa um það, og ekki heldur um lífshættuna
eina. Hann var að hugsa um vonbrigði og skaða
annarra. Trúnaðarstarfið lá honum þyngst á
hjarta á meðan skemst var milli lífs og dauða.
Þannig er trúmenskan, þegar á reynir. Þannig
er hugsunarháttur þeirra manna, sem framför
heimsins byggist á. Það er þeirra lið, sem er
betra en tfu annara. Með atbeina slíkra manna
reis samvinnuhreyfinginn á legg. Án þeirra er
hún bóla á lygnu vatni, aflvana fædd, svipvana
dáin. Án þeirra lækkar það og smækkar, sem
einu sinni var mikið, eins og sú jurt fölnar, sem
rótana missir.
íslenzkir samvinnumenn eiga margs að minn-
ast; fyrst og fremst þeirra, er sýndu trúmennsku
í starfi, sem létu sér eins annt um annara hag
og sjálfra sín, rnanna, sem unnu til þess að vinna
og aldrei brugðust. Þessir menn voru margiir á
morgni hinna fyrstu félaga, og þeir eru enn
margir, sem betur fer. Surnir voru trúnaðar-
menn eða starfsmenn félaganna, sem skyldan
og samvizkan bauð, hvenær sem þeim gafst
tækifæri til. Þeir skiptu við félögin, þótt betra
væri i boði um stundarsakir, stóðu í skilum um
efni fram, tóku málstað félagsins, ef á það var
hallað, töluðu kjark í aðra, beittu hugarorku
sinni til að skygnast inn á ónumin lönd betri
tíma.
Það er eitt af aðalsmerkjum samvinnufélags-
skaparins, að hann getur ekki verið án góðra
manna, ekki án þeirra, sem hugsa um annara
hag. Snilligáfur og dugnaður geta skapað mikinn
auð, fundið upp nýjar vélar og orkugjafa, sigrað
menn og þjóðir, drottnað yfir löndum og álfum
um stundarsakir. En samvinnufélögin þurfa það
og meira. Nú eru flestar stórar ár brúaðar, og
sjaldan þörf á að hætta lífi sínu í vatnsföllum.
En ennþá þarf hugarfar bóndans, sem einu sinni
fór yfir á og reyndi þar sinn innri mann.
G. G.
Flokkslínan.
Blöð vor hafa frætt landslýðinn á
því, að austur í Rússaveldi leggi vald-
hafarnir hart að skáldum og lista-
mönnum, að leggja aukna flokkspóli-
tíska sannfæringu í verk sín. Sem
dæmi um það, til hvers er ætlast, er
eftirfarandi klausa úr blaði nokkru,
sögð úr skáldverki, sem uppfyllir allar
kröfur opinbers eftirlits. Vér leggjum
út lauslega:
Þau voru farin að óttast, að brúð-
kaupsgestirnir ætluðu aldrei að komast
af stað. En nú voru elskendurnir ein
eftir. „Loksins, loksins, elskulega
Sonja,“ sagði hann og lagði handlegg-
inn utan um mittið á henni með
afli Stalin-dráttarvélar, módel 1948.
„Loksins fáum við ofurlítið næði til
þess að spjalla um hina gífurlegu
aukningu kornframleiðslunnar, sam-
kvæmt hinni dásamlegu fimm ára
áætlun hins óviðjafnanlega landbún-
aðarráðuneytis Sovétríkjanna ....“
22