Samvinnan - 01.02.1976, Side 9

gosinu 1875 féll gjóska á geira,
sem er um 650.000 ferkílóm. (3.
mynd).
Fínasta gjóskan úr Heklugos-
inu 1947 féll í það miklu magni
austur undir finsk-rússnesku
landamærunum, að ná mátti
þar sýnishornum til efnagrein-
ingar og hafði þá borizt 4000
km leið. Öruggt má telja, að
hún hafi borizt eitthvað aust-
ur fyrir járntjaid, þótt ekki
hafi þar til hennar spurst.
Gísli biskup Oddsson var klár
á því, að gjóskulögin í jarðvegi
eru öruggur vitnisburður um
liðin eldgos. Eggert Ólafsson
vekur athygli á því, að þessi
lög eru mismunandi að lit, og
að þau lenda smám saman æ
dýpra í jarðvegi. Raunar er sú
skýring hans, að þau sígi nið-
ur i gegnum jarðveginn, ekki
rétt nema að litlu leyti. Það er
jarðvegurinn, sem hleðst ofan
á lögin, bæði gróðurleifar og
þó fyrst og fremst áfok, sem er
það mikið hérlendis, einkum
eftir landnám, að gjóskulög eru
oft aðgreind af fokmoldarlagi,
þótt aldursmunur þeirra sé
ekki nema fá ár.
Er kanna skal gjóskulög, að-
greina þau hvert frá öðru, og
rekja þau til viðkomandi eld-
stöðvar, eru grafin jarðvegs-
snið, eða notast við snið, sem
vindur eða vatn hafa grafið,
og þar ef mæld þykkt hvers
lags og grófleiki, dýpi niður á
lagið og lögun korna. Litur
þeirra er skráður, en hann gef-
ur allgóða hugmynd um efna-
samsetninguna. Basaltgjóska
er svört, ísúr gjóska brún, en
líparít gjóska gulhvít eða grá-
leit. Gjóskan er sem sagt því
kísilsýruauðugri, sem hún er
ljósari. Það sem á vantar, til
þess að hægt sé að aðgreina og
skilgreina gjóskulög úti i nátt-
úrunni, má bæta um á vinnu-
stofu með smásjárathugun og
efnagreiningu sýna.
Með nægilega mörgum mæli-
stöðum er hægt að korta (korta
finnst mér skárra orð en hið
leiða kortleggja) þykkt og út-
breiðslu einstakra gjóskulaga
og rekja þau til sinna eld-
stöðva. Sé um lög frá söguleg-
um tíma að ræða, er oft hægt
að komast að réttum aldri
þeirra upp á ár með því að
kanna skráðar heimildir um
gosin, en séu þau forsöguleg,
or hægt að ákvarða aldur líf-
ræns jarðvegs hið næsta undir
eða ofaná þeim með geisla-
kolsmælingu. Það liggur í aug-
uppi, að útbreidd og ná-
kvæmlega aldursákvörðuð
gjóskulög eru mikilsverð bæði
í jarðfræði og fornleifafræði.
Sérhvert hraunlag er eldra eða
jafngamalt neðsta gjóskulag-
inu ofan á því, en yngra eða
jafngamalt efsta gjóskulagi
undir því. Gjóskan úr þvi gosi,
sem myndaði Hverfjall við Mý-
vatn liggur ofan á 2800 ára
gömlu gjóskulagi, og því er
Hverfjall yngra en 2800 ára.
Sama gjóskulag er að finna
allt i kringum Ásbyrgi, en
hvergi á botni þess, og sannar
það, að svo mikið vatn hefur
flætt um Ásbyrgi fyrir minna
en 2800 árum, að það hefur
skolað burt öllum jarðvegi sem
þar var fyrir. Sé grafin hola
gegnum Heklugjóskulagið frá
árinu 1104 og komið niður á
gólfskán eða langeld eða
snældusnúð er það öruggt, að
þessar mannvistarleifar eru
eldri en 1104.
Hér skal ekki farið nánar út
i gjóskutímatalið sem slíkt, í
stað þess skal nánar vikið að
nokkrum einstökum gjóskulög-
um í íslenzkum jarðvegi. En
fyrst verður að víkja nokkuð
að íslenzkum eldstöðvum.
Hversu margar eldstöðvar
hafa verið virkar á íslandi er
ekki vitað með neinni ná-
kvæmni, enda ekki ætið auð-
velt að skera úr um, hvað telj-
ast skal ein eldstöð, en vart
munu eldstöðvarnar færri en
200, sem gosið hafa síðustu
10.000 árin, margar þeirra þó
aðeins einu sinni. Síðustu ald-
irnar hefur gosið að meðaltali
5. hvert ár og hafi svo verið
síðan ísöld leið, ættu gosin að
vera orðin a. m. k. 2000 siðan,
en líklegt að þau séu eitthvað
færri, og mörg þeirra hafa
myndað litla sem enga gjósku.
Með tilliti til gosefna er aðal-
lega um tvennskonar eldstöðv-
ar að ræða. Annarsvegar, og
langflestar eru þær, sem gjósa
basískri kviku, sem kemur úr
miklu dýpi. Þessar eldstöðvar
eru aðallega dyngjur og gíga-
raðir. Gosin i dyngjunum eru
nær einvörðungu flæðigos, sem
mynda mikil hraun, en næst-
um enga gjósku. Gígaraðirnar
gjósa einnig mestmegnis
hrauni, en þó er stundum tölu-
verð gjóskumyndun í upphafi
goss. Og séu basisku eldstöðv-
arnar huldar jökli, verða gosin
að miklu leyti sprengigos, ef
þau komast upp úr jöklinum.
Dæmi um slíka eldstöð er
Katla, sem líklega hefur mynd-
að fleiri gjóskulög en nokkur
önnur íslenzk eldstöð síðan ís-
öld leið. í jarðvegssniðum á
nærsvæðum Mýrdalsjökuls má
líta marga tugi Kötlugosa. (2.
mynd). Basísk gos geta og orð-
ið sprengigos, þótt ekki sé eld-
stöðin jökli hulin, ef vatn
kemst með einhverju móti að
2. mynd: Gjóskulög í Mýrdal, flest úr Kötlu.
(Ljósmynd: Siguröur Þórarinsson)
3. mynd: Gjóskugeirinn úr
Öskjugosinu 1875. Slitnu Iínum-
ar eru jafntímalínur byrj-
unar gjóskufallsins (Green-
wich tími).
5