Samvinnan - 01.02.1976, Blaðsíða 12

inn og loðir þvi betur saman,
svo að það stendur viða dálit-
ið út úr rofabörðum, og sum-
staðar, t. d. með veginum frá
Dettifossi norður í Axarfjörð,
má sjá meðfram veginum ljós-
ar skellur, þar sem moldin er
fokin burt niður að þessu
ljósa lagi.
Þá er það þriðja ljósa lagið.
Það lag nefnist Hekla 4 og er
bæði þarna og víðast annar-
staðar 10—15 sm neðar i jarð-
vegi en H3 og hefur mjög svip-
aða útbreiðslu, en þykktarás
þess er nokkru vestar. (6.
mynd).
Það er litlu þynnra en H3,
heildarrúmál þess nýfaliins
hefur verið nálægt 10 milljörð-
um rúmmetra. í Húnavatns-
sýslum er það svipað á lit og
H3, en þegar austar dregur er
efri hluti þess dökkur og sá
hluti verður æ þykkari, eftir
þvi sem austar dregur. Á Norð-
austur- og Austurlandi er ljósi
hlutinn ekki nema um fjórð-
ungur heildarþykktar, eða þar
um bil. Þetta lag er þvi auð-
þekkt þar frá H:i. Aldur þess er
skv. geislakolsákvörðun um
4000 ár, raunverulegur aldur
líklega um 4500 ár. Jarðvegs-
þykknun hefur því verið mjög
hæg á milli þess, er þessi
Heklulög, H:i og H4 féllu, enda
veðursælasta skeið eftir ísöld,
og landið þá verið meira gróið
en nokkru sinni fyrr eða síðar
eftir ísöld, og áfok því í lág-
marki.
Auk þessara þriggja áberandi
ljósu laga, má sumstaðar á
þessum slóðum finna hið
fjórða, ef vel er að gáð. Það er
mjög djúpt i jarðvegi, næstum
niður undir botnurð. Þetta lag
er einnig að finna um allt
Norður- og Norðausturland (7.
mynd), en það er mun þynnra
en H3 og H.| og svo fínkorna,
að i moldarjarðvegi er það ekki
eins vel aðgreint frá moldinni
og hin og kemur fram aðallega
sem gulbrúnn litur i 1—3 sm
þykku moldarlagi. Þetta er
elzta ljósa Heklulagið, líklega
um 7000 ára.
Öll þykkna þessi fjögur lög í
átt til Heklu. í Rangárbotnum
skiptir þykkt þeirra metrum.
Ekki ná þau til syðsta hluta
Suðurlandsundiriendisins, en
H:j er hægt að rekja vestur til
Reykjavíkur, þó þar sé það
orðið mjög þunnt.
En hvað um fimmta Ijósa
lagið úr Heklu? Það er það lag,
sem gengur undir nafninu
Selsundsvikur, enda mjög
þykkt í kringum Selsund. Það
hefur aðallega borizt til suð-
suðvesturs, en hefur mjög tak-
markaða og sérkennilega út-
breiðslu og virðist litið hafa
dreifzt loftleiðina, en aðallega
borizt fram með vatnshlaupi
frá Heklu, sem farið hefur
aðra leið en hlaup samfara
Heklugosum á seinni öldum,
enda þau hraun þá enn ekki
runnin, sem lokuðu þeirri leið.
Þetta um ljós Heklulög.
Austanlands eru tvö ljós
gjóskulög ofarlega i jarðvegi,
enda yngri en Heklulögin
ljósu. Hið efra er vikurlagið úr
Öskjugosinu 1875, sem mynd-
ar geira i nær háaustur frá
Öskju, og þekur um tíunda
hluta íslands. Ás mestu þykkt-
ar er um innri hluta Jökuldals
og þaðan í stefnu á Loðmund-
arfjörð. Neðra lagsins fer að
verða vart í suðurhluta Suð-
ur-Þingeyj arsýslu, þar sem það
er örþunnt og auðvelt að vill-
ast á því og Heklu 1104, ef þau
er ekki bæði að finna i sama
sniði. Það smáþykknar suður
eftir Austfjörðum og þegar
kemur suður fyrir Breiðdal, er
það orðið eina áberandi ljósa
lagið i jarðvegi og orðið um 2
sm þykkt. í Hornafirði er það
5—7 sm þykkt og þykknar í átt
til þeirrar eldstöðvar, sem
framleiddi það, Öræfajökuls,
og er upp í 40 sm þykkt sunn-
an til i Öræfum. Er kemur vest-
ur fyrir Skeiðarársand er
þykktin aftur komin niður i
um 2 sm, en þó er hægt að
rekja það óslitið vestur að
Hólmsárbrú, þar sem þykkt
þess er komin niður í um einn
millimetra. Þetta ljósa gjósku-
lag 8. mynd) er úr Öræfa-
jökulgosinu mikla í fardögum
1362, því gosi er aleyddi Litla
hérað, það sem nú heitir Ör-
æfasveit, mesta gjóskugos á
íslandi og raunar í Evrópu allri
siðan Vesúvius eyddi Pompeii
árið 79 e. Kr. Á landi þekur
gjcskan um 40 þúsund km-, en
meiri hluti hennar hefur fall-
ið i sjó. Heildarrúmmál hefur
getað verið allt að 10 milljarð-
ar rúmmetra og það hefur bor-
izt til meginlandsins. Mest á-
berandi er þetta vikurlag með-
fram þjóðveginum milli Hofs
og Hnappavalla i Öræfum, þar
sem sumsstaðar eru gráhvítir
skaflar af því.
Um gjörvallt Suðvesturland
og Miðvesturland norður í
Dali er að finna í jarðvegi
gjóskulag, sem nefnt hefur
verið landnámslagið (8. mynd).
Það er víðast þunnt, y2—1 sm.
Það er ljóst neðantil en dökkt
ofantil. Það er kennt við land-
námið vegna þess, að það virð-
ist hafa fallið á landnámsöld.
í Þjórsárdal er það eldra en
allar þær bæjarrústir, sem
kannaðar hafa verið í dalnum.
Það er einnig eldra en fornar
bæjarrústir að Hvítárholti og
hefi ég i einhverjum ritum tal-
ið það frá 850. Þorleifur Einars-
son telur það eitthvað yngra
en elztu byggð í Skálholti, og
sé svo, ætti það að hafa fallið
undir lok 9. aldar. Þykktar-
dreifing þess bendir til að upp-
tök þess séu á Hrafntinnu-
hraunasvæðinu og þar hefur
Kristján Sæmundsson fundið
eldstöðvar, sem hann telur lag-
ið hafa komið úr. Nýlegar at-
huganir Guðrúnar Larsen,
jarðfræðinema, sem vinnur nú
með mér að gjóskulagarann-
sóknum og einnig sjálfstætt,
benda mjög til þess, að mó-
brúnt lag (,Mósi‘), sem við höf-
um rakið um austurhluta Mýr-
dals og norður um Skaftár-
tungu, sé raunverulega dökki
hluti landnámslagsins. Land-
námslagið er sérstaklega gagn-
iegt við rannsóknir á elztu
fornleifum hérlendis, eins og
bezt hefur sýnt sig i sambandi
við könnun á elztu mannvist-
arleifum i Reykjavik. Það er
einnig mikilsvert fyrir könnun
á þeim breytingum á gróður-
fari, sem verða i sambandi við
landnámið.
Á Snæfellsnesi er að finna
tvö ljós vikurlög, sem rekja má
frá Snæfellsjökli austur fyrir
Stykkishólm norðan á nesinu,
Á sunnanverðu nesinu eru
austurmörk hins neðra nálægt
Lýsuhóli, en hins efra tals-
vert austar. Bæði eru úr Snæ-
fellsjökli og skv. geislakols-
mælingum er aldur hins yngra
í geislakolsárum um 1750 ár,
en hins eldra um 4000 ár.
Á öræfunum norðaustur af
Heklu er að finna ljóst gjósku-
lag frá ofanverðri 12. öld. Það
er efst i jarðvegi undir Lauga-
hrauninu við Landmannalaug-
ar og það hraun er því örugg-
lega frá sögulegum tima og þar
með einnig Námshraun og
Ljótipollur.
Að lokum skal drepið á nokk-
ur dökk gjóskulög, sem öll hafa
merka sögu að segja, þótt litið
sem ekkert sé um þau i skráð-
um heimildum. Ef skoðuð eru
jarðvegssnið á Reykjavikur-
svæðinu, getur að lita, ofar-
lega i jarðvegi, alllangt fyrir
ofan landnámslagið, svart lag,
sem er yfirleitt þykkasta
gjóskulagið í jarðvegssniðun-
um. Þetta lag er auðrakið aust-
ur yfir Hellisheiði og austur
um Suðurlandsundirlendið (8.
mynd) og upptök þess eru i
Kötlu. Hvergi er neinn stafur
i heimildum um það gos, sem
myndaði þetta mikla gjósku-
lag, en þegar kemur austur i
Holt og á Rangárvelli, reynist
það vera rétt undir grófu,
brúnu vikurlagi, sem er úr
Heklugosinu 1510. Hefur svarta
lagið því myndazt nálægt 1490,
og hafi það verið að sumarlagi,
hlýtur það að hafa valdið veru-
legu tjóni á Suðurlandsundir-
lendinu. Frá 15. öld er og að
öllum líkindum annað svart
lag, sem vikið skal að. Það er
að finna i jarðvegi allt frá
Eyjafirði austur og suður um
til Hornafjarðar og er yfirleitt
langþykkasta lagið frá sögu-
legum tíma á þessu svæði, þar
sem Öskjuvikursins gætir ekki.
Aðeins á suðausturhorni lands-
ins er Öræfajökulsgjóskan frá
1362 þykkari. Þetta þykka,
svarta lag er skammt ofan við
þetta Öræfajökulslag, og þvi
yngra en það. Mælingar á
fjölda jarðvegssniða, í þvi
skyni að ákvarða aldur þessa
iags út frá þykknunarhraða
jarðvegs, benda eindregið til
þess, að það hafi fallið á 15.
öld, og útbreiðsla og efnasam-
setning benda eindregið til
þess, að það sé úr Kverkfjöll-
um. Hugsanlegt er, samkvæmt
nýlegri könnun Jóns Benja-
mínssonar, jarðfræðinema, á
kornastærðardreifingu lagsins,
að hér sé um gjósku úr tveim-
8