Fálkinn - 26.02.1938, Qupperneq 8

8
F Á L K 1 N N
Þar sem Eystrasalt skolar rafi á land.
Lithauen, Lettland og Estland nefnast þrjú sjáif-
stæð ríki fyrir austan Eystrasalt. Eitt þeirra
Lithauen, átti 16. febrúar 20 ára fullveldisafmæli
Hvaö vita íslendingar um Lit-
hauen? Hvað vita Lithauar uni í.s-
land? -— Næstuni ekkert! Smáþjóð-
unum cr sjerstaklega nauðsynlegt að
kynnast, því gegnuni kunningsskap
skapast vinátta og gegnum vináttu
— samtök. En samtök Eystrasalls-
landa og Norðurlanda væri þeim
ölluni til mikils gagns. Öll þessi lömi
eru smá, en saman gætu þau myndaö
stórv.eldi, sem heimurinn bæri virð-
ingu fyrir i friði og þyrði ekki að
ráðast á, ef til nýrrar heimsslyrjald-
ar kæmi. Jeg ætla nú að nota tæki-
færið og segja ykkur, góðir lesendur,
eitthvað um land mitt og þjóð.
Við austurströnd Eystrasalts liggja
þrjú sjálfstæð ríki. Nyrst þeirra er
Estland. íbúar þess eru skyldir
Finnum. Þar fyrir sunnan er Lett-
land (á lettnesku Latvija). Syðst
liggur Lithauen (á Jithauisku Liet-
uva).
.leg hið ykkur, kærir Islcndingar, ]n'i
að rugla ekki saman þessum lönd-
Rikisforsetinn i Lithauen, Antanas
um, eins og þvi miður er oft gert.
Það er skiljanlegt, þar sem nöfnin
Lithauen og lættland eru svo lík.
Lithauar og Lettar eru skyldir inn-
byrðis og álika munnr á tungum
þeirra eins og á íslensku og fær-
eysku. Bæði málin eru af baltiskum
stofni, en það er einn al' stofnum
indoeurópiskra mála, eins og ger-
manski stofninn, slafneski slofninn,
keltneski slofuinn og fleiri.
Litbauiskan varðveitir mikið af
eiginleikum frummáls allra indo-
európiskra þjóða. Hún er eins og
íslenskan, kend við marga erlenda
háskóla. Mál lista er óskylt þessum
málum og er, eins og finskan, alls
ekki af indoeurópiskum málstofni.
Eystrasaltsþjóðir átlu i fyrndinm
bæði friðsamleg og hernaðarleg við-
skipti við norræna víkingu. Forfeð-
ui- ykkar hafa heimsótt lönd þessi
oftar en íslendingar nútimans gera.
Frá þvi segja norrænar forn-
sögur.
Knytlingasaga segir l'rá lithnuisk-
um kaupmanni, sem fór til I)an-
merkur og gerðist mikill vinur
Knúts hertoga. Egill Skallagrímsson
herjaði i Kúrlandi, en Kúrland er
eitt af hjeruðum Lettlands. Litill
hluti Kúrlands tilhéyrir Lithauen.
Ef til vill hefir Egill ratað þangað?
Gamall lithauiskt þjóðkvæði segir
l'rá síðskeggjuðum mönnum, sem
komu af hafi. Það voru sjálfsagt
norrænir víkingar, ef til vill Egill
og félagar hans? Þið sjáið, að við
erum gamlir kunningjar! Það væri
gott að endurnýja kunningsskapinn,
en aðeins á nýtískan, friðsamlegan
liátt. Víkingar komu til okkar með-
al annars til þess að ræna kontim.
En lithauiskar stúlkur hafa sama
einkenni eins og islenskar: þær eru
víða frægar vegna fegurðar sinnar.
Yfirleilt er meirihluti Lithaua likur
norrænuin þjóðum.
Margir eru Ijóshærðir og flestir
hávaxnir.
Einkuin er unga kynslóðin, sem
fæddisl eftir heimsstyrjöldina, hú
vexti. Hún var alin upp i landi, sem
var orðið sjálfstætt, þar sem Iífs-
kjörin voru betri en undir erlendri
kúgun. En Lithauar hafa um margar
aldir verið undir erlendri stjórn.
.4 miðöldum voru Lithauar enn-
sjálfstæðir.
Þá var ríki þeirra stórt og voldugt
Smetana, txj fjöhkylda hans.
og náði Irá Eystrasalti lil Svarta-
hafs.
Þóll Lilhauar sjeu alveg ósk.vldir
slafneskum Jijóðum gengusl samt
margir rússneskir smáfurstar undir
yfirráð lithauiskra stórfursta af l'ús-
um vilja. Það slafaði fyrst og fremst
af því, aö i Lithauen var jafnrjetli
l'yrir allar þjóðir og trúarbrögð.
Sjaldgæft dæmi á miðöldum.
Skipulag var ]iar lika miklu betra
og frjálsara en i Moskva. En rúss-
neskir smáfurslar áttu ekki annars
úrkosta en að komast undir yfirráð
stórfurstanna, annaðhvort l'rá Viln-
ius (Vilna) eða frá Moskva, ]iað er
að segja annaðhvorl undir yfirráo
Litbauens eða Bússlands, sem bæði
voru þá jafnsterk riki.
.4 14. öld kvæntist lithauiski stór-
furstinn pólskri drotningu og á
þennan hátt komst Lithauen i sam-
band við Pólland, svipað' núverandi
sambandi íslands og Danmerkur. I
Póllandi voi'u þá allar stjettir rjelt-
lausar nema aðallinn. í Lithauen
voru hinsvegar kjör bænda góð. í
Póllandi rjeð aðallinn lögum og
lofum og þetta ástand fjell hinum
lithauiska aðli svo vel i geð, að
hann gerði all, sem i hans valdi
slóð, til þess að gera samhand
beggja ríkjanna beti'a. Þessvegna
lentu Lithauar stöðugt meir og meir
undir áhrif og stjórn Póllands. Lit-
hauiski aðallinn tók smám saman
upp tungu og siði Pólverja og jafn-
vel jiólsk nöfn og skjaldarmerki.
Aðeins bændastjellin varðveitli hið
lithauiska þjóðernj. í Póllandi var
þá íilgjörl stjórnleysi, og það lók nú
að festa rætur i Lithauen. Þá var
ekki mjög erfitt fyrir Hússland að
innlima sanibandsrikin, Lithauen og
Pólland. Það varð á 18. öhl.
Allar uppreisnir voru bældnr nið-
ur með hervaldi. Frá 18(53 til 1904
var bannað að prenta lithauiskar
bækur og blöð, en þá tóku Lithauar
það ráð, að jirenta rit sín erlendis
og smygla þeim inn í landið. Svo
kom heimsstyrjöldin. Ilerir margra
þjóða börðust í löndum Lithaua.
Það var erfiður lími fyrir þjóð-
ina, en brátt kom frelsið.
10. febrúar 1918 auglýslu Lilhauar
í gömlu höfuðborg sinni Yilnius
(Vilna) sjálfstæði landsins.
Þaðvar sama ár og ísland og mörg
önnur riki náðu aftur rjettindum
sinuni. En Lilhauen átli ekki sama
láni að fagna og ísland. Það álti
frelsi sitt að verja fyrir mörguni
ljeiidum. Saml lóksl Lithauum von
bráðar að reka óvini sína af hönd-
um sjer. Friðarsamningar voru
gerðir, meðal annars við Pólverja.
En ekki hafði sá friður lengi staðið,
þegar pólsk herdeild gerði árás á
höfuðborg Lithauens, Vilnius
(Vilna) og náði henni á sitl vald
ásamt 30 þús. fer. km. af landinu og
einni miljón manna, sem það svæði
byggði. Pólverjar voru tífalt fleiri
en Lithauar og stórveldi höfðu þá
annað að gera en að verja smáríki
fyrir árásum stórþjóðanna. Það er
ekkert einsdæmi, að smáþjóðir verða
oi't að þola, að i viðskiftum rneðal
landa ráði máttur en ekki rjetlur!
Þessvegna er nú Lithauen eina land
heimsins, sem engtt höfnffborg ú.
Fram til þessa hafa Lithauar engin
sambönd haft við Pólverja, hvorki i
viðskiflum nje í stjórnmálum, og
munu ekki hafa fyr en órjettur sá,
sem Pólverjar lial'a valdið þeim,
hefir verið bættur. Á járnbrautar-
teinunum, sem liggja l'rá Lithauen
til þeirra hjcraða, er Pólverjar hafa
tekið, vaxa Irje. í vegabrjefum lil-
liauiskra ríkisborgaa er ritað: Gifdir
l'yrir öll lönd að Póllandi undan-
teknu!
Lithauiskra stjórnin hefir til bráða-
birgða aðsetur sitt i Kaunas. Lit-
hauen er nú lýðveldi og er, að Irá-
drégnu Vilniushjeraði helmingi
minna en ísland, en ibúar þess eru
h u. b. 2L miljón. Núverandi rikis-
forseti heitir Antanas Smetona og er
meðal annars i miklu áliti sem vís-
inda niaður.
Þegar Lithauen fjekk fullvehli sitt
aftur, var undir eins luigsað um að
bæta mentun ])jóðarinnar. Það tókst,
og nú er Lithauen i alþýðumentun
og æðri mentun ekki að baki
frenistu löndum í Vestur-Evrópu. í
hagfræðilegu tillili var gert það
sama, og það tókst lika, l)ótt það
hal'i verið nokkur erl'ið kreppuár i
Lithauen, eins og víða um heirn. En
yfir kreppuna björguðusl Lithauar
með sparneytni og kroppun er nú
liðin hjá. Lithauen er eitt af þeim
fáú löndum heimsins, sem aldrei
hefir lækkað gengi |)eninga sinna,
og þar er ekki heldur atvinnuleysi.
Það var gert mikið lil að bæta kjör
bænda, sem áttu undir erlendri
stjórn sérstaklega bágt. Næstum all-
ar jarðeignir voru þá í höndum
l'ramh. ú bls. 15.
Myndin er ,af þjúðminja- og vopnasafnintt i Kaanas. Þaff var bygl til minningar ntn Vgtantas hinn mikla,
sem var einn af frœgiistu stórfarstum Litliaua. í sufnitm er meðal annars mikið af hiiiiun gömln lithaniskii
Irjekrossum, sem minsl er á i greininni. Við safnið er gröf hins óþektahermanns, og hverti einasta clag er
haldin minningarathöfn ntn hermenn, sem fjellu i frelsisbaráttunni. Þarna fór og fram aðalhátíðin i
sambandi við 20 ára fnllveUlisafmæU Lithaua.