Fálkinn - 02.06.1939, Blaðsíða 6

F A L K I N N
6
THEODÓR ÁRNASON:
Merkir tónsnillingar lífs og liðnir.
Franz Liszt.
(181 1—1880)
Miklum mun bjarlara var yfir æfi
þessa mikla snillings, en flestra
annara hinna merkustu tónlista-
manna. Hann var undrabarn, líkt
og Mósart, og var látinn koma fram
opinberlega 9 ára gamall (i Oeden-
burg) í fyrsta sinn. Þá vann hann
hinn fyrsta glæsilega sigur sinn sem
píanósnillingur og upp frá þvi má
segja, að hamingjan slepti aldrei af
lionum hendinni. Æfisaga hans er
l>ví mjög ólik æfisögum flestra
hinna meistaranna miklu. Hann átti
aldrei í neinu basli eða baráttu,
svo að teljandi væri. Altaf og at-
staðar var hann dáður og tignaður,
fyrst og fremst sem hinn glæsileg-
asti pianósnillingur, sem uppi hafði
verið. Hann stóð sig þessvegna vel
við það, að taka upp baráttu fyrir
aðra, sem erfitt áttu uppdróttar og
inættu misskilningi eða skilnings-
leysi, enda var honum í blóðið bor-
in dæmafá hjálpfýsi. Og eflaust er
sá þátturinn í æfistarfi hans ekk.
Jivað þýðingarminstur. Hann gerðist
talsmaður hinnar upprennandi kyn-
slóðar tónsnillinga með því, að koma
á framfæri listaverkum þeirra, sem
ýmist hafði verið hafnað, eða ekki
hlotið þá viðurkenningu, sem hann
taldi þeim bera. Og í þessu sem
öðru, brást honum ekki sigur. Ým-
ist tiilkaði hann þessar tónsmíðar
sjálfur ó slaghörpuna, af sinni af-
burða snild, — og umritaði þá jafn-
vel heilar sýmfóniskar tónsmíðar
fyrir það liljóðfæri. eða hann undir-
bjó og stjórnaði sjálfur uppfærsluni
slikra verka. — Mikitvirkástur var
hann á þessu sviði árin, sem hann
var hljómJistarst jóri Jiirðleikhúss-
ins i Weimer. Þar tók hann meðal
annars til meðferðar ekki færri en
11 sönglög þálifandi tónskálda, með
skömmu millibili (m.a. „Lohengrin'“,
,,Tannhauser“ og „Fljúgandi Hol-
Jendinginn*' eftir Wagner, „Benvwn-
uto Oellini" eftir Berloz, „Genoveva"
Schumanns og „Alfonso og Estr-
ella“ Schuberts), sem ýmist höfðu
mistekist annarsstaðar, eða verið
liafnað.
Franz Liszl fæddist í Raiding
(skamt frá Oedenburg) í Ungverja-
lahdi 22. november 1811. Faðir
lians var bústjóri Esterhazy fursta
og svo fær píanóJeikari, að liann
gat veitt syni sínum góða undir-
stöðutilsögn á hljóðfærið. En eftir
að hann kom fram i Oedenburg,
eins og áður er getið um, urðu ýms-
ir efnamenn til ]iess að veita honum
sex ára námsstyrk. Stundaði Jiann
síðan nóm í Yínarborg og var Czer-
ny píanókennari hans, en Salieri
kendi honum hljóðfræði. Árið 1823
kom hann fram opinberiega þar og
vakti fádæma athygli. Og til merkis
um, að þar hafi ekki verið uni neinn
hjegóma að ræða, má geta þess, að
þar var Beethoven gamli fremstur
í flokki aðdáenda lians. Fjiilsk.vldan
flutti nú til Parísarborgar. Þar var
Liszt að vísu neitað um upptöku á
hljómlistaskólann, vegna þess að
hann var útlendingur. En hann varð
brátt ákaflega vinsæll og tíður gest-
ur í veislusölum tieldra fólksins.
Hann kyntist ýnisum merkum mönn-
um, sem þá voru uppi, svo sem
Lamartine, Victor Hugo, George
Sand, Lamennais o. fl. og höfðu
þau kynni mikit áhrif á þroska
hans sem listamanns. En þeir tón-
listamennirnir, sem mest áhrif höfðu
á hann, munu hafa verið þeir
Chopin og Paganini. Hann heyrði
til Paganini 1831. Og mælt er, að þá
hafi hann sett sjer það takmark, að
verða sá afburða snillingur á sitl
htjóðfæri, sem Paganini var á fiðl-
una. Og þetta tókst honum. Hann
eyddi niörgum árum til undirbún-
ings. En órangurinn var svo glæsi-
legur sem verða mátti, áheyrend-
urnir stóðu á öndinni. Það yar eins
og um Paganini, að mönnum datt
ósjálfrátt í hug, að ekki væri ein-
leikið um þá dæmalausu leikni og
þann feikna þrótt. Það var eins og
slagharpan yrði að heilli hljómsveit
undir höndum hans, — en þó gat
leikurinn líka verið svo undur ljúf-
ur og þýður.
Arin, sem hann var að undirbúa
sig, var hann ýmist i Svisslandi eða
ftalíu, og bjó þá með d’AgouIt greifa-
frú, en hún var kunnur rithöfundur
(rithöfundarnaln hennar var Daniel
Stern). Með henni átti hann 3 börn
og var eitt þeirra Cosima, sem um
er getið í æfiógriiii Wagners, og var
fyrst gift Hans v. Bulow, en skildi
við liann og giftist Wagner.
Árin 1839—47 var Liszt á sífeld-
um hljómleikaferðalögum um Evrópu
þvera og endilanga, og vakti hvar-
vetna svo mikla og almenna hrifn-
ingu og aðdáun, að ekkert dæini er
hliðstætt í sögu tónlistarinnar.
En 1847 sest hann að í Weimar,
eins og fyr er getið. Og þá hefst hið
stórmerka tímabil í æfi hans, sem
tónskálds, hljómsveitarstjóra og
kennara. Þaðan flutti hann til Róma-
borgar og stundaði þar guðfræði-
nám, varð vinur páfans sjálfs og
tók prestsvígslu. Hann kom ekki til
Weimar aftur fyrr en árið 1870. En
seinustu æfiárin var hann ýmist í
Rómaborg, Biulapest, (en þar hafði
hann gerst forseti hins ungverska
tónlistaháskóla) eða Weimar.
Hann var staddur i Bayreulh er
liann ljcst skyndilega, og var þar
að sjá um sýningu á „Tristan og
isolde“ Wagners.
Liszt er talinn fremstur i flokki
allra píanósnillinga og kennari hafði
hann verið afburða góður. En um
tónsmiðar lians eru enn mjög skift-
ar skoðanir og er fjarri því, að ]>ær
hafi hlotið almenna viðurkenningu.
Hinsvegar verður starf hans sem
hljómsveitarstjóra jafnan mikils
metið. Og ennfrennir var hann
snjall rithöfundur. í stuttu ináli má
um hann segja, að hann hafi verið
einhver fjölhæfasti tónsnillingurinn,
sem ui>i>i hefir verið og að mikill
ljómi er uni minningu lians.
(Tónsmíðar Liszts: Af orkester-
verkum hans eru merkust 15 sým-
fónisk „kvæði', en af píanó-tónsmíð-
unum eru kunnastar ungverslui Rap-
sodíurnar).
Manuel Azana.
Eftií- borgarastyrjöld i hálft þriðja
ár hefir loks yfir lokið á Spáni, með
ósigri Kataloníumanna í viðureign-
inni við Franco. Sjálfur forseti lýð-
veldisstjórnarinnar hefir flúið land
og sest að í frönskum smábæ, því
að í Spáni bíður hans ekkert neina
dauðinn.
Manuel Azana er í rauninni lær-
dómsmaður frekar en stjórnmálainað
ur. Hann fæddist árið 1880 í smá-
bænm Alcala de Henares, aðeins 34
km frá Madrid og var af fátæku for-
eldri, en svo efnilegur til náms, að
hann fjekk fljótlega styrk og komsl
á skóla Augústusmunkanna i Escorial
höll. Þar var strangur agi og ólíf-
ræn kensla og fyltist Azana biturleik
lil munkanna, lærifeðra sinna. Stafar
]>aðan hatur hans til kirkjuvaldsins
á Spáni, sem varð einn aðalþáttur-
inn í borgarastyrjöldinni. Azana var
loks rekinn úr skólanum, fyrir að
hafa í vörslum sínum myndir, sem
klerkunum fundust ekki sem siðleg-
astar. Azana hefir lýst veru sinni
þarna í skólanum í bók sem heitir
„Garður bræðranna".
Nú komst Azana til Parísar og
hjelt þar áfram námi og kyntist hin-
um róttæku skoðunum sanitíðarinn-
ar. Varð honum iiú fyrst fyllilega
Ijóst hvílíkt miðaldaástand var rikj-
andi í hans eigin föðurlandi. Þegar
hann hvarf heim aftur lók hann
doktorspróf í lögum, og varð um
tínia háskólakennari en síðan skrif-
stofustjóri í dómsmálaráðuneytinu.
í klúbbnum Athenaeo hitti hann rót-
tæka skoðanabræður og fór nú að
gefa sig að stjórnmálum. Ásaint
Lerroux, Domingo og Alcala Zamora
stofnaði liann nefnd til að berjasl
gegn einræði Primo Rivera, en það
ráðabrugg komst upp og voru þeir
handleknir liann og Zamóra árið
1930. En þegar konungur varö að
segja af sjer, árið 1931, varð Azana
hermálaráðherra nýju stjórnarinnar.
Azana var furðu litill veruleikans
maður og kunni ekki brögð þau og
brellur, sem stjórnmálamepn geta
ekki verið án, ef þeir eiga „að lifa
lengi í landinu." Eftir að hann varð
forseti gat hann livorki gert and-
stæöingum sínum nje flokksmönnuin
lil hæfis og óánægjan magnaðist í
landinu uns alt fór í bál og brand
og borgarastyrjöldin Iiófst, í júli
1930. Flokkur hans var ósamstæð-
ur og ofsafengnir byltingamenn óðu
uppi meira en góðu hófi gegndi, og
Azana var ekki maður til að halda í
hemilinn á þcim. Hann er landflótta
núna, af því að hann var ekki rjett-
ur maður á rjettum stað.
Góður vilji og góð trú eru verð-
mæti, sem við eigum að varðveita
veii
Eugéne Olaussen.
KD'KLUX-KLAN.
Að því ,er tíðindi að vestan herma
er hinn annálaði Ku-Klux-Klan hrevf
ing að sækja í sig veðrið o‘g ætlar nú
að hefja nýja atlögu í stjórnmálum
Bandaríkjanna. Þegar þetta fjelag var
stofnað í fyrstu átti það að verða
skemtifjelag. En nafn þess otli því,
að fjelagið tók aðra stefnu.
Eigi alls fyrir löngu skipaði Roose
velt nýjan hæstrjettardómara. I>að
var Hugo Black senator frá Alabama.
Bráðlega kom ]>að á daginn, að hann
hafði verið meðlimur Ku-Klux-Klan
og nú varð uppi fótur og fit um öll
Bandaríkin.. Átli þessi bófaflokkur
að eignast fulltrúa í sjálfum hæsta-
rjetti Bandaríkjanna? Það luifði ver-
ið hljótt um flokkinn lengi og menn
voru farnir að halda að hann væri
ekki til lengur. Það var farið að at-
huga þetta: jú, flokkurinn var til og
meira að segja miklu öflugri en
hann hafði verið lengi.
I kjölfar styrjalda og kreppu hafa
ávalt risið upp leynifjelög i Banda-
ríkjunum, með ýmsu markmiði. Ku-
KIux-Klan var stofnað eftir borgara-
styrjöldina 1861—65, er Suðurríkin
biðu ósigur. Var þröngvað svo rjetti
þeirra, að þeim lá við örvæntingu.
Ileimili voru leyst upp og margar
fjölskyldur, sem áður höfðu lifað i
góðmn efnuin stóðu nú uppi bjargar-
lausar en heimilisfaðirinn var fall-
inn á vígvellinum. Þeir sem komust
lifandi heim úr styrjöldiinni fengu
kalda aðkomu. Þrælarnir, sem áður
höfðu verið verðmæt eign og góð
verslunarvara höfðu eki aðeins feng-
ið frelsi heldur algert jafnrjetti við
hvíta menn og þar á meðal kosn-
ingarjett. Þessir leysingjar voru nú
i meirihluta i suðurríkjunum.
Svo komu hermennirnir heim, i
i eymdina og atvinnuleysið. Það er
sagt að suðurríkin hafi ekki náð sjer
eftir styrjöldina enn þann dag í dag,
og enn er mismunur á, fólki og við-
horfi þess í norður- og suðurríkj-
unuin.
Smábærinn Pulaski í Tennessee
kom allmikið við sögu í styrjöldinni
]>ó að hann hefði ekki nema 3000
ibúa. En af þeim voru 2000 svartir.
í þessum smábæ var Ku-Klux-Klan
stofnað. Það var ekki fyr en löngu
eftir stofnun fjeíágsins, að fjelags-
menn tóku upp á því að nota livíta
sloppa með mynduni af beinum í
l ross, höfuðskeljum og öðrum mynd-
um. Kápurnar voru hengdar ofan á
hatt, sem var eins og sykurtoppur
i laginu, svo að sá sem í kápunni
var virtist vera ferlega langur. Til-
gangurinn með þessum klæðnaði var
í upphafi sá að vekja forvitni fólks,
svo að fólk sækli um að komast inn
í fjelagið. Ku-KIux-KIan Jióttist vera
fjelag, sem ekki veilti nema einstaka
manni inntöku og Ijet heita svo, að
inntökuskilyrðin væri ströng. Það
var besta ráðið til þess að gera fólk
fíkið í að komast í fjelagið.
Eftir styrjöldina varð ný kreppa
og sívaxandi atvinnuleysi. Við það
óx Ku-Klux-Klan á ný, ekki sist
vegna áróðurs Hearts-blaðanna gegn
kommúnistum. Þreyttust blöð þessa
voldugasta blaðakongs veraldar al-
drei á því að úlmála, hvílíkur voði
þjóðinni gæli stafað af kommúnism-
anum, og gengu blöðin svo langt, að
stimpla hvern þann mann, sem ekki
var borinn og barnfæddur í Banda-
ríkjunum, sem kommúnista og bylt-
ingarmann. Um eitt skeið unnu Ku-
Klux-KIan ýms hermdarverk eii svo
varð hljótt um fjelagið á ný.
En nú tala Ameríkumenn' aftur um
þennan leynifjelagsskap og segja að
hann sje að stofna til kynþáttastríðs.
Menningu svartra manna hefir fleygt
afar mikið fram og eru þeir að
verða raunverlega rjetthærri en áð-
Framh. ú l>ls. 15.
*