Fálkinn - 12.06.1942, Blaðsíða 4

4
FÁLKINN
Anna Z. Ostermann:
MEÐ LðGUM SKAL LAND BYGGJA
Siðari greio.
konungsbrjefi Jjví, seni FriSrik
I. staðfesti almennu ríkislögin
1734 telur hann markmið laganna
og hlutverk dómarans það, að hjálpa
hverjum manni hlutdrægnislaust til
þess aS ná rjetti sinum og „frelsa
]já, sem þvingaS er meS ofbeldi og
ofríki“.
ÞaS er augljóst, aS samborgara-
legt frelsi er ómögulegt i því landi,
sem ekki hagar löggjöf sinni ein-
mitt eftir þessari frumreglu. En
hinsvegar er ekki liægt aS lialda
þessari reglu, ef ekki þeir, sem hafa
framkvæmd laganna, þ. e. dóinar-
arnir, eru trygðir gegn óviðeigandi
þvingun, hvort heldur er af hendi
einstaklinga eða ríkisvaldsins. Á
flestum skeiðum sænskrar sögu hefir
dómarastjett Svía i framkvæmdinni
notið slíkrar tryggingar í dómara-
starfi sinu, en það er ekki fyr en
í núverandi stjórnarfari SvíþjóSar,
aS öryggi er ábyrgst meS ákvæð-
unum um friðhelgi embættismanna.
Stjórnarfar Svía hefir breyst með
árunum, mismunandi tilhögun liefir
verið reynd og afnumin uns margra
alda reynsla hefir að lokum rent
stoSum undir núverandi tilhögun,
sem fyrst tók á sig fasta mynd með
stjórnarlögunum frá 1809.
Ytri umgerð stjórnarskipunarinnar
er þó æfagömui: SvíþjóS hefir siðan i
forneskju verið konungsríki, þ. e. a.
s.: aS fremstur í stjórn landsins
hefir verið höfðingi, sem bar kon-
ungsnafn, þegar frá eru talin nokk-
ur timabil, er rikisstjóri fór mcð
valdiS eða kona sat á konungsstóli,
sem þá bar tignarlieitið drotning.
í konungsríkjum — monarkium
— fornaldar voru öll völd hjá kon-
ungi eða cæsar, keisara, sem stund-
um var kallaSur, og drotnarinn einn
hafði stjórn landsins og setti þjóS
sinni lög. Þesskonar konungaein-
veldi eru sjer-austurlenskt fyrir-
brigði, einkum í hinum stóru ríkj-
um Asiu, en á Vesturlöndum kom
upp andstæða til þeirra, í liinum
fornu grísku og rómversku lýðveld-
um, þar sem öll völd voru í hönd-
um borgaranna og þjóðþing fór
með þau, þó að þetta fyrirkomulag
reyndist á stundum svo óhagfelt,
að taka varð upp einræði í stað
lýðræðisins við ýms tækifæri, t. d.
þegar liætta steðjaði að utan frá.
Auk þess fólst i hinu þjóðlega veldi
fræ aS innbyrðis deilum og tvístr-
un, sem gátu riðið ríkinu að fullu.
Þegar Germanir fara aS koma viS
sögu kyntist lieimurinn gjörsamlega
nýju stjórnarfyrirkomulagi, nfl.
skíftingu valdsins milli þjóðarinnar
og þjóðhöfðingjans. Þetta er i raun-
inni frummynd þess, sem nú á dög-
um er kallaS „þingbundin konungs-
stjórn“.
Þannig er hið germanska kon-
ungdæmi að uppruna, í mótsetn-
ingu við bæði austurlenskt — asía-
tiskt — höfðingjaeinveldi og yiS
hið grísk-rómverska ]ýðveldis-fjöl-
ræði fornaldarinnar, eða „þjóðarein-
veldi“, sem einnig mætti kalla.
Germanska konungdæmið byggist
á skiftingu valdsins milli konungs
og þjóðar, en þetta áskilur einnig
samvinnu milli þeirra, að heill al-
mennings. Þessi samvinna má segja
, að hafi verið rauði þráðurinn, sem
þrátt fyrir alla baráttu um völdin.
þrátt l'yrir allar innri og ytri breyt-
ingar á örlögum landsins, gengur
í gegnum og einkennir hið sænska
konungdæmi á liðnum ölduin.
Sænska þjóðin, hinir frjálsu bænd-
ur í ýmsum „landskap“ höfðu frá
ómuna tíð ráðið innbyrðis málefn-
um sínuin og þetta var snemma gert
á hinum sameiginlegu þingum, en
konungar hinna ýmsu ættbálka og
siðar ,,landskapa“ höfðu einkum
það hlutverk að stjórna liði í ófriði
gegn öðruin þjóðuni. Sennilega lief-
ir konungupinn jafnframt oftast
veri'ð æðstiprestur eða allsherjar-
goði í ríki sínu, og reynl með blót-
um að bliðka goðin og komast að
vilja þeirra. AS minsta kosti hefir,
að þvi er best verður sjeð, Svea-
konungurinn i Uppsölum haft þetta
embætti á hendi, en þar stóð tign-
asta hof Svíþjóðar. Með kristnitök-
unni hvarf vitanlega það starf kon-
ungsins að vera allsherjargoði þjóö-
ar sinnar. En síðan bættist annað
starf á liann i staðinn, sem sje að
verða æðsti dómari landsins og
livenær konungur varð æðsti vörð-
vörður laganna. Það er vafamál,
ur laga og rjettar í Svíþjóð, og ekki
hægt að svara þvi hjer, eii liitt er
vist: i landslögum Magnúsar Eiriks-
sonar er þessi rjettur staSfestur i
Konungabálki, svo að ekki verður
um vilst, eða rjettara sagt skylda
hans: „hann skal styrkja alla rjett-
vísi og sannleika, elska liana ög
og geyma, en bæla niður alla rangs-
leitni og ósannindi, bæði með rjett-
inum og sínu konunglega valdi“.
En sem æðsti dómari var konung-
urinn ekki einvaldur nje einráður,
heldur bundinn lögunum — þeim
lögum, sem sprottin voru upp al'
rjettarmeðvitund sjálfrar þjóðarinn-
ar, og í konungseiðnum varð hann
samkvæmt konungabálki að sverja
öllum almúga, þ. e. þjóð sinni, trygð-
ir. í þessum trygðum var það m. a.
fólgið, samkvæmt orðum laganna,
að konungur skyldi halda „öll göm-
ul Svíþjóðar lög“, þ. e. þau lög, sem
almúginn sjálfur „hefir með góS-
vilja og samþykki meðtekið og sem
staðfest liafa verið af áðurgengnum
konungum og með þeirra lconung-
legu makt.“ Þessi lög varð liann að
lofa að „halda, styrkja og verja,
svo að engin rjett lög gætu lotið
lægra haldi fyrir ólögum, sjerstak-
lega að engin erlend lög nái gildi
í ríkinu, sein lög og rjettur almúg-
ans, nje heldur að slík lög sjeu sett
almúganum án jákvæðis hans og
vilja. Ilann skal og friða og frelsa
almúga sinn, sjerstaklega þá hóg-
væru, l)á sem vilja Jifa i friSi og
samkvæmt lögunum, jafnt gegn of-
beldismönnum og ofstopamönnum
innlendum sem gegn útlendum; sjer-
staklega liafa hugfastan og lialda vel
kirkjufrið, þingfrið, kvenfrið og
heimilisfrið. Allur friður eyksl og
ófriður þverr eftir því sem kon-
ungurinn er.“
Konungurinn var þannig trúnað-
armaður þjóðarinnar og háður lög-
unum í embættisrekstri sinum, ekki
síður en lægst settu þegnar hans.
Það ætti að mega segja, að þannig
er hugmynd sænsku þjóðarinnar um
konungdæmið enn þann dag í dag,
burtsjeð frá þeim breytingum, sem
orðið hafa á konungsvaldinu á um-
liðnum öldum, og ýmist haí'a mið-
að að því að styrkja það cða veikja.
Einnig mætti skilgreina skoðun Svía
á konungdæminu þannig: „Konung-
urinn er til þjóðarinnar vegna en
þjóðin ei konungsins vegna“. í ein-
veldisríkjum eftir fornri Asíu-fyrir-
mynd er setningin öfug, sem kunn-
ugt er, hvort sem höfðinginn skreyt-
ir sig heitinu konungur, keisari eða
— eitthvað annað.
Samstarfið milli konungs og þjóð-
far í Svíþjóð hafði verið á þingun-
um, auðvitað að undanteknu því,
er verið var í liernaði, en á mið-
öldum breyttist sænska þjóðfjelagiS
smám saman verulega, og af jiví
leiddi og það, að breytingar hlutu
að verða á ríkisstjórninni.
Samkvæmt því sem Vestur-Gauta-
Iög hin eldri segja greinilega frá,
Skopmynd af afnámi liins gamla 4-stjetta 'þings, árið 18P>r>. — i)c Geer
var j>á forsætisráðherra Karls XV.
var í fyrstu til aðeins ein frjáls
stjett rnanna, bændurnir — þrælar
voru ekki taldir menn. Bæði lögmað-
ur og biskup voru kjörnir úr hópi
bænda. En lögmanns- og biskups-
embættið fólu i sjer l'ræ til tveggja
nýrra stjetta, eins og síðar mun
sjást. Af því að landslögin vantaði
eiginlega kirkjulagabálk, voru eigin
lög kaþólsku kirkjunnar, kanóniski
rjetturinn, látinn bæta upp þennan
ágalla liinna þjóðlegu laga. — Því
meiri sein álirif róinversku kirkj-
unnar urðu í Svíþjóð, vegna þess-
ara laga, því berari varð sjerstaða
kirkjunnar þjóna með þjóSinni, að
því er snerti ýins fríðindi og rjett-
indi, sem aðrir l'engu ekki að njóta:
kirkjunnar menn l'engu aS skjóta
málum sínum til „andlegs“ dóms,
samkvæmt kanóniskum rjetti, og
þeir voru jafnvel leystir undan
skattskyldu. Upp l'rá því fjekk orSið
,,frelsi“ í sænsku þýðinguna: skatt-
frelsi, og loks var farið aS nota
orðið um þá, sem nulu skattfrelsis
og töldust þessvegna sjerstök stjett
í þjóðfjelaginu. Þannig myndaðist
stjettarhugtak, sem nefndist „and-
lega frelsið“ og í þeirri stjett voru
kirkjunnar menn mcð biskup í l'ar-
arbroddi, eu þeir voru sjálfkjörnir
leiðtogar liinnar nýju stjettar. En
á þessum öldum myndaðist einnig
veraldleg höfðingjastjett. í inngangi
að Upplandslögum, 129G, vitnar
Birgir konungur Magnússon til 12-
manna nefndar, sem samkvæmt
fyrirmælum hans liafi endurskoðað
og samræmt lög fólklandanna og
gert úr jieim eina heild. Sá, sem
hafði yfirumsjón þessa verks, var
Birgir Persson lögmaSur í Tíunda-
landi. Það virðist eðlilegl, að Svea-
konungur liafi i sívaxandi mæli
notfært sjer lagakunnáttu lögmann-
anna, þegar ráða skyldi fram úr
flóknum málum, sem komu til úr-
skurðar, og það því fremur sem
konungi var óhægt um vik vegna
mikilla fjarlægða og lielegra sam-
göngutækja þeirra tima, aS ráðfæra
sig beint við almenning, eins og á
tið hinna frjálsu landskaps-þinga.
En lögmannsembættið hafði með
tímanum orðið arfgengt í sumum
æltum, og myndaðist þannig Iji’átt
stjett veraldlegra liöfðingja, sem
stóðu konungi nær en allur fjöld-
inn og höfðu aðstöSu til að lial'a
áhrif á ákvarðanir lians og þá um
leið á stjórn ríkisins. Þessi höfð-
ingjastjett varð þvi milliliður milli
konungsins og almúgans úti um
bygðir landsins, eins og eðlilegl var
]>ar sem einmitt lögmenn þjóðarinn-
ar voru kjarni þessarar stjettar. En
i lok 13. aldar bæltist jiessari stjett,
sem í fyrstu var aðeins fámenn og
skipuð lögmönnum, drjúg viSbót:
konungur liafði frá fornu fari rjett
til að kveðja bændur úr ýmsum
landshlutum til lierferða eða leið-
angra. Þessi þjónusta mun í l'yrstu
vissulega hafa verið talin til lilunn-
inda, en varð smám saman erfið
skylda og loks veruleg byrði á
landslýðnum. Af auknum stjórnar-
farslegum viðskiftum við önnur Ev-
rópulönd leiddi einnig, að liaga
varð hermálunum á annan hátt og
í betra samræmi við kröfur tímans
en áður. Þannig atvikaðist þa'ð, aS
Maguús ldöSulás kom á alveg nýrri
herskipun árið 1280 og bygðist hún
á svonefndri „russtjanst“. Þar var
ákveðið, að þeir sem væru sjerstak-
lega vel til fastrar herþjónustu falln-
ir, gætu ráðist til konungs í þeim er-
indum, sem og að aðrir, sein liöfðu
el'ni til, skuldbundu sig til að und-
irhalda hest og riddara handa hern-
um. Til endurgjalds fjekk þessi nýja
herstjett ákveðin hlunnindi, m. a.
skattfrelsi. — Þannig hófst einnig
„verslegl frelsi“, en upp af þvi
spratt um stutt skeið á 14. öld
raunveruleg riddarastjett eftir hinni
kunnu fyrirmynd Evrópulandanna.
Endurminning um jjetta varðveitist