Fálkinn - 01.01.1943, Blaðsíða 4

4
F Á L K I N N
Vigfús Guðmundsson:
BRAUÐNEYSLA ÍSLENDINGA
FYRIR 1890
í ritum ferðamanna o. fl. um ís-
land, liafa ýmsir útlendir höfundar
talið svo, að landsbúar hafi ekki
bragðað brauð öldum saman. Harð-
fiskurinn hafi verið eina brauðið
þeirra á öllum öldum. Villu þessa
og misskilning liefir Þorv. Thor.
hrakið rœkilega. En örskamt er öfg-
anna milli, þar sem hann dýfir svo
djúpt árinni, að fullyrða: „má óhætt
segja að allir íslendingar liafi dag-
iega smakkað og etið brauð nú í
tvær aldir.“ Þetta ritar hann fyrir
aldamótin 1900 (Lfrs. II. 354). Auð-
sæjar eru ýkjurnar á báðar hliðar,
og tel jeg vafasamt hvorar eru nær
sannleikanum, eða a. m. k. livort
hinar fyr nefndu eru ekki afsakan-
iegri, lijá ófróðum útlendingum.
Þó eigi sé farið lengra aftur i tim-
ann, til að byrja með, en 10—15
árin áður en Þ. Th. ritaði lilvitnuð
ummæli, þá man jeg vel brauðlausa
daga. Þá var þó orðin gjörbreyting
frá fyrri tíma, á aðflutningi korn-
vöru til Eyrarbakka. Og ólst jeg þá
upp á einu efnaðasta heimilinu á
Rangárvöllum, sem árlega keypti
margar tunnur af rúgi, ásamt fleiri
kornvöru. Rúgið (og bankabyggið)
var malað í vatnsmylnu og notað
mjög mikið í grauta og slátur. Frá
þvi um fyrstu rjettir og fram til jóla
kom mjög sjaldan fyrir, að gerðar
væru kökur.og brauð aldrei bökuð
úr rúgmjelinu — hveiti var ekki
um að tala.
Var þvi bæði hlakkað til og þóttu
hátiðabrigði, þegar orðlofskerlingar
komu með kökur sínar. Og þótt jóla-
hangiketið væri sælgæti, var elcki
minna hlakkað til þess að fá jóla-
kökuna, lieila, stóra rúgköku og
lummurnar 3 úr bankabyggsmjelinu
góða. Líkast var þvi, sem þorstlátar
rætur i munni og maga, fengju þá
vökva og þráða svölun. Jafnt fyrir
því, þó að öðru leyti væri góður og
nógu mikill maturinn allan árshring-
inn. Harðfiskurinn var þá enn svo
að ségja daglegt „brauð“, ásamt
slátrinu, ketsúpunni, grautunum og
hvítunni. Eftir sláturtíðina og jólin
var fremur gefinn fjórði partur eða
hálf kaka með fiski, og á sunnudög-
um á útmánuðunum hálf eða heil
kaka af „púlsbrauði“ eða „skon-
roki“. Var þá oftast tekin sín tunnan
af hvoru,^á vorlestum. í lokaferð á
vorin, lestaferðunum tveimur (júni
—júlí) og í frálegu á engjum, var
með fiski og hangiketi matbúið dá-
lítið meira af kökum en endranær,
og lika um túnasláttinn, í fjallferðir
o. s. frv.
Þegar nú á þessum árum, á þessu
efnaða, stóra 15—20 manna heimili,
var ekki meira brauðát en nú var
lýst. Hversu mikið halda menn þá
að það hafi verið „daglega“ fyr á
tíma og hjá bláfátæku skylduliði?
Eftir fellirinn 1882, þrengdi svo
að fátækum heimilum að sá á fólk-
inu. En gjafarkorn mikið frá út-
löndum og jarðarávöxtur, sem þá
var orðið alment að rækta, (gúlrófur
sjerstaklega) bjargaði þá þjóð vorri
frá hruni fólks af hungurdauða, í
fyrsta sinn á 1000 árum eftir jafn-
mikil liarðindi og fjenaðarfelli. En
fullyrt var — og mun ekki ofmælt
— að fátækustu fjölslcyldurnar í lág-
sveitunum, hafi vikum saman og
mánuðum, áður en fór að fiskast,
dregið fram lífið næslum eingöngu
á nýmjólkurlögg og jarðarávexti.
Gjafarkornið dreifist viða og varð
fljótt etið upp, og ekki von á neinu
brauöi fyr en þá, ef kostur var að
kaupa ögn af korni í næstu kauptíð.
Litið lengra aftur í aldir.
Þegar litið er aftur i fornaldir ís-
lendinga, má það undrum sæta
hversu heimildir allar eru þögular
um brauð, ef það hefði þá verið
matreitt alment, eða til nokkura
muna. Fornsögur vorar geta um
slátur, ket, ost, smjer o. fl., en hvar
er þar getið brauða? í Fornbrjefa-
safni þjóðarinnar um 5 aldir (1050
—1560), er oft á flestum öldunum
getið um margar og jafnvel allar
lielstu matartegundir af landi og sjó,
sem notaðar liafa verið til manneld-
is. Ilvaða ályktun vilja menn þá
leiða af því, að meðal slikra upp-
talninga skuli alclrei brauö vera taliö
nema eitt sinn utanlands? Væri það
ekki veruleg' gleymska, ef bráuð
hefði þá verið algeng fæða? Aftur á
móti er oft nefnt kirkjubrauð („ob-
látur“) og jafnvel brauð, sem em-
bætti. Nefnt er líka að vísu brauð
til matar á 13. öld, með endurtekn-
ing síðar, einungis þó sem liegning
við vatn og brauð. Og þetta er í
kirkjulegum afbrotum og fyrirskip-
unum biskupa, sem eru að uppruna
liingað komnir frá Noregi. Kemur
þar og fram eftirtektarverður var-
nagli (íslenzkur?): Fasta skal við
„vatn og brauð, eöa merkurstykki
af skreiö". Þar næst er nefnt hveiti-
brauö, 1447. En hvorki er það al-
menningseign né innlend matreiðsla,
heldur mun það keypt vera af Eng-
lendingum vestur á Snæfellsnesi.
Mikilsmetinn prestur, Einar Öldu-
hryggjarskáld á Staðarstað, færir
Stefáni biskupi i Skálholti brauð
þetta og þar með bæði fikjur og
rúsínur. Eigi gat þó verið mikið af
hverju einu, þvi alt til samans kost-
aði það ekki nema 12 fiska. — Að
auki komu ýmsar aðrar smávörur
útlendar.
Loks eru í Fornbrs. þessar 5 ald-
ir nefndar tvíbökur („tuibakad
braud“), tvisvar utanlands og tvisar
hjer á landi. í fyrra skiftið er það
Gissur biskup Einarsson, sem lætur
í ferðanesti sitt til Danmerkur 1 tn.
af tvíbökum, 1542. Og þar með lika
i skipið: 1 naut, 4 sauði, 5 tn. bjórs,
360 fiska, 40 saltfiska og litla titlinga
(þyrsklinga) 1 tn. Svo og 4 vað-
málspakka (líklega voðir, 20 áln.
hver). Hitt skiptið var það Eggert
Hannesson hirðstjóri á Bessastöðum,
sem 1553 segist hafa látið baka sjálf-
ur og lagt til skips 2 tn. af brauði.
(„Item bleff fforteritth fför skiff
löb aff fforvden thet som iegh lodt
seluff bage ij tonder brö“. — Svona
fallegt(I) mál var notað þá. Eigi
sjest hvort þetta hafa verið tvíbökur
eða annað brauð. Harðbakað verð
það að vera til sjóferða, og gat því
verið skonrok, úr rúgmjelshveiti,
eða púlsbrauð (svartabrauð) úr
grófu rúgmjeli. Síðar á öldum flutlu
kaupmenn töluvert til landsins af
þeim tegundum báðum, en minst af
því hefir lent lijá fátæka fólkinu,
eða kornið að notum almenningi.
Jafnan fluttist mikið af mjeli til um-
boðsmanna konungs á Bessastöðum
og mikið mjel var keypt til biskups-
stólanna. Má því vel vera að þar
hafi oft verið bakað eitthvað af
brauðmat, og á einstöku stórhöfð-
ingjasetrum, en alment gat það ekki
orðið fyr en siðla á 19. öld.
Þó vegið væri út fæðið á stóru
stöðunum, Skálholti, Bessastöðum og
Viðey, til vinnumanna, vermanna
o. fl., til viku, mánaða eða árs, þá
finst þar aldrei nefnt brauð eða
kökur, og fátt annað en fiskur (alt
að einum á dag) og smjer (alt að
mörk á dag).
Tvær aldir.
Hjer á eftir vil jeg nú aðeins drepa
lauslega á fáein sannsögulcg dæmi,
frá þeim tveimur öldum, sem að
sögn Þ. Th. áttu allir íslendingar að
eta brauð daglega. Og dæmi þessi
takmarka jeg við það verslunar-
svæði, sem jeg liefi helst leitast við
kynna mjer: sýslurnar þrjár í fyr-
verandi verslunarsókn Eyrarbakka.
1. Um nokkur ár á 18. öld (1731,
43, 54, 55, 65,66, 91 og 92) verður
ekki sjeð að flust hafi til Eyrarbakka
meira af rúgmjeli og rúgi til sam-
ans, en 400—950 tunnur livert árið.
Þegar svo ráðsmaðurinn i Skálholti
(sem sat á Eyrarbakka þegar varan
kom) var búinn að taka það alt er
100 manna búið i Skálholti, ásamt
gestagangi þar, þurfti að nota alt
árið. Svo og kaupmaður sjálfur.
sýslumaður og stærstu viðskifta-
menn höfðu lekið í sínar þarfir, þá
má geta nærri liversu mikill sá
skammtur hefir orðið, sem skiftast
átti milli 1200 og 1500 búenda. Eða
hvort 8000—10000 manns hefir getað
fengið brauð á hverjum degi, alt
árið, af % tn., kvarteli eða áttungi
mjels, er þeir einir búendur liafa
svo fengið, sem keypt gátu. Og vit-
anlega hefir þessi mjelögn verið
treynd i slátur og vatnsgrauta, hjá
þeim, sem eitthvað gátu eignast.
2. Búendur (100) í Stokkseýrar-
hreppi lcæra til sýslumanns 1767,
yfir því meðal margs annars, að
Jens Lassen kaupmaður dragi „til
síns búskapar 30 eða 40 tn. mjels“.
(Og limbur í „praktugleg" hús og
fjalagólf fyrir kýr sinar og hesta).
Nokkuð af mjelinu sje gefið hestum
kaupmanns „og þó það sje ekki so
mikið, þá er það þó meira eu marg-
ir hverjir 4 eöa 5 búsiljandi fá
kegpt, og mikill stgrkur væri það
nú í þessari hörðu tíð fgrir 8 til 10
bændur".
3. Sumarið 1797 fluttust á Eyrar-
bakka þessar kornvörur: 420 tn.
rúgmjels, 4 tn. rúgs, 20 tn. byggs,
6 tn. hafra, 10 tn. bauna, 6 tn. bóg-
hveitigrjóna og 5 tn. malts. Þar að
auki talsvert af brauði, skonroki,
skipsbrauði, kringlum og tvíbökum.
—• Ekkert kaffi, en 8 pund tegras,
101 pd. livítasykur, 92 pd. steinsykur
og 12 pd. „sukkerlade“. (Tóbak alls
3292 pd. og 50 tn. brennivín).
4. Á skipunum tveimur 1801 komu
ekki meiri matvörur en þetta: 291
tn. rúgmjel (hver = 160 pd. mjel),
237 tn. rúg, 78% tn. byggmjel, 1Vi
tn. bankabygg, % tn. hafragrjón, Vi
tn. bókhveitigrjón, 3 tn. malt, 57%
tn. skonrok (hver 70 pd. brauð),
116 tn. skipsbrauð (hver 80 pd.
púlsbr.). — 100 tn. salt, 100 pd.
kaffibaunir, 150 pd. hvítasykur, 150
pd. steinsykur (kandíss.), 295 pd.
sveskjur og 181 pd. rúsínur. Svo og
6550 pd. tóbak (þrenskonar), 90 tn.
brennivín, mjög misdýrt og fáeinar
víntunnur.
5. Ennþá, árið 1826, sjest ekki að
meira komi ætilegt á Eyrarbakka en
þetta: 690 tn. rúgmjel, 51% tn.
bankabygg, 86% tn. baunir, 67 tn.
skonrok, 60 tn. skipsbrauð, 261 pd.
kaffibaunir, 155 pd. hvítasykur,
326%pd. steinsykur og 150 pd.
morsykur (púðurs.). Ekkert krydd
annað af neinni tegund, er lijer tal-
ið í haustskýrslu sýslumanns. Ekki
salt einu sinni. Er því annaðhvort
að salt o. fl. kann að hafa komið
síðar, eða nægar birgðir liafa þótt
vera til áður. — Ekki gleym'dist þó
í þetta sinn að flytja 80 tn. af
brennivíni, 1257 pd. af tóbaki, á-
samt allskonar venjulegum vörum
öðrum.
Halda menn nú að íbúum þriggja
sýslna, liafi orðið bumbult af brauð-
áti á þessu aldartímabili? Eða kaffi-
drukkur og sykurát meðal almenn-
ings, líkt því sem nú gerist?
Þessi nefndu ár virðast vera nokk-
uð nærri meðallagi, sem matvöru-
birgða- og nautna-ár, en hvorki eru
það liin bestu árin nje verstu. Meira
var flutt af matvörum á sumum ár-
um konungsverslunar, en þá var
líka segin saga, að óseldar urðu
miklar birgðir til næsta árs. Hins-
vega var oft kvartað um skort allra
helstu nauðsynja og ekki að ástæðu-
lausu, þegar þær þrutu alveg á
miðju ári eða fyr. Og reið alveg
um þverbak þegar litlu vöruskipin
komust ekki heil i höfn.
6. Ofan á Móðuharðindin bætlisl
það 1784, að bæði Eyrabakkaskipin
fórust. Geta iná nærri að éldsýslan
sjálf, Skaftafellssýsla, og næstu sýsl-
ur hafa ekki orðið varhluta af þeim
hörmungum, er þá dundu yfir. Og
sem Hannesi biskupi taldist svo til,
að drepið hefði á öllu landinu 9000
manns, 12000 nautgripi, 28000 hross
og yfir 236000 sauðkindur — og
minna en 50 þúsund þeirra eftir
lifað.
7. Á stríðsárum Dana (1807—14)
segir Steindór sýslumaður í árs-
skýrslu sinni til amtmanns, 31. des.
1812, að menn liafi orðið að sækja
útlendar nauðsynjavörur, rán dýrar,
suður í sýslur. Engar slíkar vörur
hafi komið sjóleiðina, síðan 1809, á
Eyrarhakka. Og er þó víðfrægt, að
einmitt á þvi sumri (1809), skipaði
Jörundur hundadagakóngur að Ár-
nesingar og Rangæingar sendu til
Reykjavíkur 60 hesta alreidda, með
mönnurn, og að flytja korn til Eyr-
arbakka. Var því lilýtt og flutning-
urinn framkvæmdur. Þrátt fyrir
fleiri en eina ferð, hefir slcamturinn
orðið lítill á 3 sýslur.
8. Vetrarforðinn á Eyrarbakka af