Fálkinn - 21.06.1946, Qupperneq 5

F Á L K I N N
5
inni, Ongulstaöa-, Saurbæjar- og
Hrafnagilshreppir. Stóð svo fyrstu
5 árin, að deildir félagsins voru ekki
nema þrjór, en uni aklamótin voru
þær orðnar 8. Hver deild bar á-
byrgð á skuldum meðlima sinna
og skyldi ófáanlegum skuldum hvers
einstaklings jafnað niður á deild-
armenn.
Tveim árum eftir stofnun félags-
ins var ákveðið að stofna því vara-
sjóð, sem fengi í sinn hlut 1 r/< af
öllum aðfluttum vörum félagsins,
siðar varð tillagið 1 '/< ,,af vörum og
peningum, sem standa lekjumegin
á deildarreikningnum“ og ákveðið
var inntökugjald, ein króna ú meðlim
sem skyldi renna í sjóðinn. Það ræð-
ur að líkum að sjóðurinn óx ekki
liratt með þcssu móti, þegar versl-
unarveltan var jafn litil og raun
bar vitni, enda var hann ekki nerna
900 krónur árið 1898, er félagið
réðst i sina fyrstu húsbyggingu.
Arið eftir var ákveðið að hækka til-
lagið upp i 2r/< af „öllum móttekn-
um vörum“, ]>. e. bæði innlendum
og útlendum.
Forstaða félagsins var þessi árin
algerl hjáverkastarf, eins og títt var
í pöntunarfélögum. Hallgrímur Hall-
grímsson bóndi á Rifkelsstöðum var
fyrsti formaður félagsins og fram-
kvæmdastjóri en meðstjórnendur
h'ans Einár Sigfússon síðar á Stokka-
hlöðum og Eggert Davíðsson á Tjörn-
um. Stjórnaði Hallgrimur félaginu
til 1894, en þá Friðrik Kristjánsson
næstu þrjú árin, og Davíð Ketilsson
frá Gnúpfelli til 1902, er Hallgrímur
Kristinsson tók við.
Starfsemin piun hafa verið frem-
ur laus i böndunum allan þennan
tíma. Samþykktirnar voru auknar
smátt og smátt og' þeim breytt eftir
því sein þurfa þótti. Það er i raun-
inni ekki fyrr en á fundi 3. mars
1900, sem „stjórnarsk rá“ KEA er
samþykkt og hefir hún tekið ýms-
um breytingum síðan. En aðalat-
rjðin eru óbreytt.
Grundvöllurinn undir stofnun
KEA hafði brostið illilega 1890 er
Bretar fó'ru að setja hömlur við
innflutningi lifandi fjár. Þar brasl
bændum aðal útflutningsvaran því
að sæmilegur saltketsmarkaður var
þá enn ekki fenginn erlendis, enda
slátrun sauðfjár ekki í viðunanlegu
horfi. Þar riðu sunnlenskir bænd-
ur á vaðið, með stofnun Sláturfé-
lags Suðurlands. Það horfði illa fyr-
ir bændmn um aldamótin, ullin var
eiginega eina útflutningsvaran og
Salur
í
Hótel
KEA.
verðið á henni langt fyrir neðan eina
krónu pundið. Bændur voru i skuld-
um við kaupmenn og kaupfélög og
þau í skuldum við lánadrotna sína,
útlendu heildsalana og umboðsmenn-
ina. Þetta var basl.
Hallgrímur Kristinsson fór lil
Danmerkur 1904 til þess að kynna
sér samvinnumál og búa sig undir
sóknina gegn baslinu í KEA. Félagið
veitti honum 300 króna fararstyrk,
gegn því skilyrði að hann ynni
hjá félaginu 3 ár eftir að hann kæmi
aftur. KEA hefir sett peninga i
mörg gróðafyrirtæki, en aldrei i
neitt, sem það hafði meiri arð af
en þessum 300 króna ferðastyrk.
Hallgrímur stakk félaginu í deiglu
og bræddi það upp þegar hann
kom heim. Með starfsháttum hans
og samþykktum frá 1900 hefst það
blómaskeið, sem haldlst hefir síð-
an með litlum undantekningum —
i kreppunni eftir fyrri heimsstyrj-
öldina.
Nú varð félagið ein heild. Deild-
irnar hurfu að vísu ekki, en þær
bættu að gera sameiginlegar pant-
anir. Félagið opnaði sölubúð, seldi
og keypti vörur með gangverði, í
stað þess að áður höfðu pantanirnar
verið greiddar með innkaupsverði
og áföllnum kostnaði. Hinsvegar
fengu félagsmenn nú arð af ágóða
félagsins eftir á, en helmingur hreins
ágóða skyldi jafnan lagður í Stofn-
sjóð. Þegar þetta tímabil hófst var
varasjóður félagsins 1070 krónur,
skuldir þess tæpar 3000 kr. og
tmmmmmm
eign lelagsins talin rúmar 4000 kr.
en var að mestu leyti í útistand-
andi skuldum félagsmanna. Svo að
segja má að þegar endurskipunin
hófst hafi félagið verið slyppt, eftir
tuttugu ára kotungsbúskap.
En nú skifti um. Árið 1907 tvö-
faldaðist vöruvelta KEA og varð
rúm 107.000 krónur, en i byrjun
fyrri styrjaldarinnar var hún orð-
inn rúm hálf miljón. Á stríðsárun-
um fimmfaldaðist luin að krónu-
tali og var oröin um 2.7 miljón
krónur, en lækkaði til helmings á
árinu 1922. En 1924 hafði hún aftur
náð því, sem hún varð mest í
fyrri styrjöldinni og i árslok 1935
var hún orðin 0.05 miljónir. Árið
1943 nam vörusalan yfir 22 miljón
krónum.
Verslunin sjálf liefir engan veg-
inn verið einkaverkefni KEA, og
það er í rauninni éftirtektarverðara
en verslunarhliðin hvern þátt fé-
lagið hefir átt i þvi að byggja uþp
iðnað á innlendu hráefni og gera
afurðir bænda að fullunninni neyslu-
vöru, ýmist eitt eða i sambandi við
Samband íslenskra Samvinnufélaga.
Stofnun sláturhúss var fyrsta verk-
efnið sem kallaði að. Það var sett
á laggirnar 1907 og hægt að slátra
þar 400 fjár á dag. Þremur árum
síðar var ketbúð opnuð í sambandi
viö sláturhúsið, sem þegar var orð-
ið of lítið og var stækkað 1911,
og sláturhús byggð í Dalvík og
Grenivík. Félagið keypti ýmsar lóð-
ir á þessum árum og félagsmenn
efldu stofnsjóðinn með þvi að láta
hann fá allan arðinn, en einmitt
fyrir þá sök gat KEA komið áleið-
is ýmsum framkvæmdum, sem orðið
hefðu crfiðari og dýrari eftir verð-
hækkunina, sem fylgdi styrjöldinni
1914 - 18.
Hús fyrir byggingavöruverslun
var reist 1919 og verslunarhúsið
stækkað i annað sinn 1921 og 1923
var sett upp kprnmylla i kornvöru-
húsum félagsins. 1924 setti KEA
upp litið íshús en keypti tveim
árum síðar, stórt frystihús á Odd-
eyrartanga, sem stækkað var 1928,
og keypti síðar frystihús á Sval-
barði, Siglufirði og Dalvík og reisti
frystihús í Hrísey. Húsin voru ým-
ist fyrir ket- eða beitugcymslu eða
hvorttvéggja.
í mars 1928 tekur ný stofnun til
starfa innan vébanda KEA, nfl.
Mjólkursamlag Akureyrar. Jónas
Kristjánsson var sendur utan til
þess að búa sig undir forstöðu þess-
arar stofnunar og hefir hann stjórn-
að henni síðan og afurðir stöðvar-
innar verið landskunnar fyrir gæði.
Stöðin, sem reist var reyndist brátt
of lítil, og var ný mjólkurstöð byggð
1937 með hinum fullkomnustu tækj-
um og rúmgóðri ostageymslu þvi
að jafnan hefir verið lögð mikil á-
hersla á framleiðslu osta þegar því
hefir orðið við komið. Árið 1929
var tekið á móti tæpum miljón kg.
af mjólk en 1935 rúnnim tveim
miljónum, og 1943 3,8 miljón lítr-
um og nam andvirði hennar 4,3
miljón krónum. Af mjólkinni var
43% gerilsneytt og selt til neyslu,
al' rjóma var framleitt 45 þúsund
lítrar, al' smjöri 38 smálestir, osti
128 smál., mysuosti 18 smál. og
skyri 85,3 smálestir.
í sambandi við mjólkurstöðina
hefir verið rekið svínabú á Grísa-
bóli. Þær tíu smálestir af svina-
keti, sem ketbúð KEA seldi 1943
mun aðallega vera frá því búi, sem
hefir að jafnaði 120 svin.
KEA óx upp úr gamla kaup-
félagshúsinu jafnóðum og það var
stækkað, og loks var ákveðið að
reisa stórt nýtísku verslunarhús á
liorni Hafnarstrætis og Kaupvangs-
strætis. Það var fullgert 1930 og
er stærsta verslunarhús landsins
utan Reykjavíkur, þrílyft og 454
fermetrar að grunnfleti. Þar eru
sölubúðir á allri neðstu hæðinni,
skrifstofur KEA á 2. hæð og sum-
ar á þriðju, þvi að nú er lítið af
húsnæðinu leigt öðrum. Þó er þar
skrifstofa bæjarfógeta og útbú Bún-
aðarbankans er þar og til húsa.
Þessar deildir eru á neðstu hæð-
inni: Matvörudeild, járnvörudeild,
vefnaðarvörudeild og skóbúð. En
kjallarinn er geymslupláss.
Sama ár og þessi bygging var full-
gerð tók líka lil starfa smjörlíkis-
gerð KEA, eða í ársbyrjun 1930.
Framleiddi hún fyrsta árið vörur
fyrir 147 þús. krónur, en 1944 var
ársframleiðslan komin upp í 1.220
þúsund krónur. Brauðgerö hóf KEA
sama ár; leigði fyrst stærsta brauð-
gerðarhús bæjarins af Axel Schiödt