Fálkinn - 16.01.1948, Síða 4

4
FÁLKINN
í árslok 1939 fékk Franklin
Roosevelt Bandaríkjaforseti
bréf, sem skýrði frá því að nú
væri orðið liægt að kljúfa frum
eindir með efnabreytingu sem
ráðið yrði við og fullt vald
hægt að hafa yfir. Ennfremur
sagði í hréfinu að Þjóðverjar
væru að vinna að því að húa
til atómsprengju, og að Banda-
ríkin yrðu að vinda hráðan
hug að því að gera hið sama,
ef komast ætti hjá gereyðingu
lieimsmenningarinnar. Skömmu
síðar var kominn skriður á
atómrannsóknirnar í Oak Ridge
og í ág. 1945 féllu atómsprengj-
urnar yfir Hiroshima og Naga-
saki og þar með var 2. heims-
styrjöldinni lokið. Bandaríkin
iiöfðu orðið á undan óvinun-
um og hjargað heimsmenning-
unni — Að svo stöddu.
Það var Alhert Einstein sem
liafði skrifað áðurnefnt bréf,
mesti visindamaður vorrar ald-
ar, höfundur nýrrar lieims-
myndar og nýrrar undirstöðu
allrar eðlisfræði, slærðfræði og
stjörnufræði, og enda að nokkru
leyli nýrrar lieimspeki. Bréfið
var skrifað af manni sem iðk-
ar ekki einungis vísindin vís-
indanna vegna, og lokar sig
ekki inni í rannsóknarstofimni
sinni, heldur lætur viðfangsefni
samtíðarinnar sig miklu skipta.
Einstein liugsar ekki aðeins
visindalega, heldur og lika um
félagsmál, stjórnmál og mann-
úðarmál. Hann benti ekki að-
eins á hinn fræðilega grund-
völl atómsprengjunnar, heldur
hvatti hann einnig persónulega
til þess að þetta mál kæmist í
framkvæmd.
EINS
Einstein er 68 ára. Hann
fæddist í Ulm í Þýskalandi 14.
mars 1879. Foreldrar hans flutt
ust síðan til Munchen, og þar
dvaldist hann hernskuárin. Fað-
ir hans var kaupmaður en jafn-
framt áhugasamur um tækni
og eðlisfræði. En slíkl lét Al-
hert Einstein sig engu skipta
í þá daga. Hann hugsaði meira
um trúmál, og ef til vill hefir
það verið fyrir álirif frá skól-
anum, sem liann annars liafði
ekkert skemmtilegar endur-
minningar um.
Hann liefir síðar lýst fyrir-
litningu sinni á kennurum, og
likir þeim við heimska undir-
foringja. En endurminningar
lians frá lærða skólanum i
Munchen eru skemmtilegri.
Þar fór áliugi lians á stærð-
fræði að vakna. Árið 1893 flutt-
ist fjölskyldan til Milano, og
af þeim ástæðum fékk Einstein
ágætt sex mánaða leyfi, sem
liann notaði m. a. til þess að
fara fótgangandi frá Pavia til
Genua. Síðan tók hann að
stunda nám við fjöltækniskól-
ann í Zúrich og var þar þang-
að til hann varð 21 árs.
Þessi árin fannst Einstein
hann vera duglaus og magn-
laus og alls ekki liæfur til að
heyja lífsharáttuna, segir einn
af vinum hans. Ilann efaðisl
um vísindahæfileika sína og
TEIN
afréð að gerast kennari. Jafn-
framt voru foreldrar lians svo
illa stæð fjárhagslega að liann
varð að sjá fyrir sér sjálfur.
Hann sótti árangurslaust um
ýmsar stöður en settist loks að
sem einkakennari í Schaffhaus-
en en lítið hafði liann í aðra
hönd. Nokkru síðar, árið 1902
réðst hann til svissnesku einka-
leyfisskrifstofunnar í Bern, sem
tæknilegur ráðunautur. Það
voru aðallega venjuleg sltrif-
stofustörf sem hann vann að,
en þegar einhver yfirhoðarinn
kom nálægt honum flýtti Ein-
stein sér að slinga ýmsum skrif
uðum miðum ofan í skúffun-a,
sem hann liafði verið að dútla
við í vinnutímanum. Það voru
frumdrögin að afstæðiskenn-
ingunni sem Einstein var að
sýsla með þessi sjö ár, sem
hann vann á einkaleyfastof-
unni. Á þessum árum giftist
hann líka júgóslavneskri stúlku
sem var stúdent, og eignuðusl
þau tvo syni.
Þó að orð væri farið að fara
af Einstein sem vísindamanni
átti liann enn við fremur hág
kjör að húa. Þegar vinur hans
heimsótti hann har það oft við
að þeir hittu hann sitjandi við
vögguna en konan var í eld-
húsinu. Ilann vaggaði með ann-
ari hendinni en í liinni liélt
liann á opinni hók, og venju-
lega var han með stóran, ódýr-
an vindil i munninum. Yindla-
reykurinn blandaðist ósreykn-
um frá ofninum og oft grenj-
aði krakkinn í vöggunni. En
mannsandinn er ókúgandi, og
í þessari litlu og lélegu stofu
varð alveg ný heiinsmynd til.
Vinirnir skildu ekki að Einstein
skyldi geta hafst við í þessu
greni, en það þurfti meira en
ósandi ofn til þess að beygja
hann. En einu sinni lá við að
illa færi. Einstein var þreyttur
og liafði liallað sér. Al' tilviljun
kom einn af vinum lians, sem
Zangger hél og var prófessor i
læknisfræði lieim til lians.
Ilann kom að Einstein meðvit-
undarlausum — loftið hafði
eilrast af kolsýrling. Hann opn-
aði gluggan i snatri og náði í
súrefnispillur — og nýju lieims-
myndinni var bjargað!
Hér er önnur saga frá yngri
árum lians: Einstein liafði
miklar mætur á vindlum —
lélegum líka, þegar hann fékk
var upphafsmaður
atóm - aldarinnar
ekki annað. Einu sinni er liann
var úti á gangi með kunningja
sínum missti liann vindilstúf á
götuna. Hann tók hann upp sam-
stundis og stakk honum i nlimn-
inn aftur.
„Heyrið þér prófessor", sagði
förunauturinn, „livað er að sjá
lil yðar. Það morar af sótt-
kveikjum á vindilstúfnum!“
En Einstein tottaði og var
hinn ánægðasti: „Hvern skratt-
an varðar mig um sóttkveikj-
ur!“
Eftir 1911 fór hagur Einsteins
að hatna. Nú varð hann pró-
fessor við háskólann í Praha og
síðan við háskólann í Zúrich,
en 1914 var liann ráðinn til
prússneska vísinda-akademís-
ins í Berlín. Árið 1915 gaf hann
út „Hin almenna afslæðiskenn-
ing“, sem eigi aðeins umturn-
aði heimsmynd Newlons, sem
eðlisfræðingarnir höfðu notað
sem grundvöll í meira en 200
ár, heldur greip líka óþægi-
lega fram í ýmsar aðrar grein-
ar vísindanna. Ef gera ætti ít-
arlega grein fyrir inntaki af-
stæðiskenningarinnar þá yrði
að hiðja Einstein um að gera
það sjálfan, en líldega mundi
sú greinagerð ekki komast í
færri en mörg blöð og líklega
þykja torkennd aflestrar. Þeir
mundu varla verða margir, sem
hotnuðu nokkuð í Iienni. Það
eru ekki nema lærðir stærð-
fræðingar og eðlisfræðingar,
sem geta skilið lil fullnustu
afstæðiskenninguna og ,kvanta‘
kenningu Einsteins, sem kom á
eftir afstæðiskenningunni. En
þó við leikmenn skiljum ekki
þessar kenningar sjálfar þá
skiljum við þýðingu þeirra og
dáumst að Einstein fyrir afrek
hans. Yið rennum grun í hvert
þau stefna. Við vitum að Ein-
stein liefir sannað að mæli-
kvarði okkar á tíma og rúm
hreytist eftir því livort athug-
andinn lireyfist liægt eða hratt,
og að tíminn sjálfur verður að
skoðast sem víðátta, alveg cins
og lengd, breidd og þykkt. Að
alll efni er með sveifluhreyf-
ingu, sem hefir með sér mis-
munandi rnikla orku, og að
þyngd hlutar vex eftir því sem
liann hreyfist liraðar og að
hálft kíló af livaða efni sem
vera skal innilieldur álílca
mikla orku eins og leysist úr
læðingi þegar 14 milljón smá-
Nýleg mgnd af Einstein. IJann reykir pípu þcgar hann les, en vindil
þegar hann siarfar.