Fálkinn - 16.01.1948, Qupperneq 5

FÁLKINN
ö
lestir af trotyl-sprengiefni
springur. Allt þetta vissi Ein-
stein fyrir 40 árum.
í
Einn góðan veðurdag árið
1920 mátti lesa þetta i Berliner
Tageblatt:
„Albert Einstein ætlar að
flytja burt úr Berlín! Þær
persónulegu árásir, sem gerð-
ar hafa verið á dr. Albert
Einstein hafa horið ávöxt —
og er það smánarblettur á
Berlin. Albert Einstein, sem
tekur hinum alþýsku og
gervivísindalegu aðferðum
andstæðinga sinna viðs fjarri,
óskar að snúa baki við höf-
uðstað ríkisins. Þannig er
andleg menning metin í Ber-
lín á þvi herrans ári 1920.
Heimsfrægur þýskur vísinda-
maður er flæmdur úr borg-
inni, sem telur sig miðstöð
þýskrar menningar."
Að baki þessu lá margra ára
barátta, sem Einstein liafði
orðið að heyja við efa, öfund
og óvild. Því að þó að ýmsir
vísindamenn sæju frá fyrstu
stundu fram á þá þýðingu, sem
niðurstöður Einsteins höfðu,
þá komst hann ekki lijá meinleg
um örlögum brautryðjandans.
Margir af starfsbræðrum Ein-
steins, með eðlisfræðinginn
Lenart í fylkingarbroddi vildu
ekki viðurkenna afstæðiskenn-
ingu hans, og þegar efnislegar
mótbárur þeirra þraut og' Ein-
stein hafði rekið þær ofan i þá,
gripu þeir til þess að segja, að
Einstein hefði birt kenningar
únar á „óestetiskan Iiátt“.
Þessu svaraði Einstein á þá
leið að hann hefði jafnan ver-
ið fylgjandi heilbrigðri og al-
frjálsri framsetningu. Hann
sagði sjálfur: „Það kemur kipr-
ingur í allan bjórinn á mér þeg-
ar ég lieyri stóryrði og glamur,
hvort heldur það snýst um af-
jtæðiskenninguna eða annað“.
Auðvitað notuðu andstæðing-
arnir sér það líka að Einstein
var Gyðingur, til þess að vekja
óvild til hans og kenninga
hans. Eigi að síður fékk liann
Nohelsverðlaunin árið 1922 —
en vert er að veita þvi atliygli
að hann fékk þau ekki fyrir
afstæðiskenningu sína heldur
fyrir aðra uppgötvun é „foto-
kemisku jafngildi.“
En Einstein fór nú ekki frá
Þýskalandi í þetta sinn. Allar
árásirnar, sem gerðár höfðu
verið á hann urðu til þess að
vekja álniga lians fyrir Zion-
hreyfingunni, sem hann hefir
stutt af alefli síðan, þó að liann
sé ekki í öllu samþykkur for-
ingjum hennar.
Þegar Einstein varð fimmt-
ugur, árið 1929, virtist fram-
tiðin blasa við lionuin. Honum
var fagnað af öllum liinum
hugsandi heimi, þýsku blöðin
skrifuðu langar greinar um
liann, og er hann fór í ferða-
lag til Ameríku nokjkru siðar
var honum fagnað eins og kon-
ungi og stórefnis hátíð lialdin
til lieiðurs lionum í Metropolit-
anóperunni í New Yorlc. Ilann
hvarf heim aftur fullur af
starfsþrá. En í Þýskalandi voru
nazistar að undirbúa valda-
töku sína og andúðin gegn Gjrð-
ingum varö æ hatramlegri.
Þegar Hitler komst til valda,
1933, var Einstein í Ameríku.
Hann sendi samtímis beiðni
um lausn frá embætti til Yís-
inda-akademísins í Berlín og'
rökstuddi liana með því að
hann gæti ekki unnið i þágu
Þýskalands undir hinni nýju
stjórn. Jafnframt afsalaði hann
sér þýskum ríkisborgararétti
fyrir milligöngu þýska sendi-
herrans í Bruxelles.
En Einstein lét elcki sitja við
neikvæðar athafnir. í septem-
her sendi hann út ávarp til
mannkynsins, og varar þar við
nazisma og ber fram varnir
fyrir Gyðinga. Hann fór einnig
til London og flutti erindi í
Albert Hall um „Að varðveita
mennirigu mannkynsins“, og
meðal áheyrenda hans voru
Rutherford lávarður og sir
Austen Chamberlain. Áheyrend-
ur hlýddu á og klöppuðu — og'
þar við sat.
Þó að Einstein fylgdi kyn-
bræðrum sínum dyggilega að-
málum þá játar hann ekki trú
þeirra. Átrúnaður Einsteins er
„kosmiskur", og að lians hyggju
er enginn greinarmunur á vís-
indum og trú. „Kosmisk trú er
sterkasta og göfugasta aflfjöð-
urin í vísindalegri rannsókn“.
Hann undrast þann stórfeng-
leik og undursamlegu reglu,
sem kemur fram í náttúrunni
og í heimi liugsunarinnar“, og
segir: „Mín trú felst í auð-
mjúkri aðdáan að hinum tak-
markalausa, háleita anda, sem
opinberast í því srnáa er við
erum færir um að skilja, með
hinum veika og lasburða skiln-
ingi, sem okkur er gefinn. Sið-
göfgi er mjög mikilsverð, en
aðeins fyrir oldcur, ekki fyrir
Guð.“
í júní 1920 kom Einstein til
Kaupmannahafnar og flutti fyr-
irlestur um kenningar sínar á
Polyíeknisk Læreanstalt. Georg
Brandes var þar viðstaddur og
var með Einstein eftir fyrirlest-
urinn. Síðan lýsti hann þessu:
„Að því alveg slepptu að erf-
itt er að skilja kenningu hans
vegna þess að nauðsvnlega
stærðfræðiskunnáttu vantar,
var sjálfur fyrirlesturinn líka
ekki aðgengilegur til skilnings.
Einstein talaði ekki vel, fram
burður lians bar keim mállýsk-
unnar frá Ulm, svo að hann
sagði d í stað t og orðin runnu
oft saman. En eftir fyrirlestur-
inn lalaði liann hinsvegar fjör-
lega og skýrt, og við liádegis-
verð daginn eftir átti ég ekkerl
erfitt með að skilja hann.
Maður sér ekki enni eins og
á honum nema einu sinni. Það
er eins og afhurða vit, andleg-
ur sköpunarkraftur ljómi út
úr því. Að öðru leyti bar hann
af öðrum, eins og aðeins hin
fáu virkilegu stórmenni, í því
hve lállaus og hispurslaus hann
var í framkomu. Ekki vantaði
liann gamansemina. í minnis-
bók ungrar stúlku skrifaði
hann: Mundus vult decipi
(heimurinn vill blekkjast), þó
að engum sé víst fjær skapi að
vilja blekkja heiminn en ein-
mitt honum“. — —
1 kvennahóp er Einstein hátt-
vís og leikur á als oddi, en alls
ekki fjarhuga prófessor. Að
minnsta kosti er fjarhygli hans
„relativ“. Einu sinni sat hann
ásamt nokkrum kunningjum á
kaffihúsi, og ein þeirra fór að
lialda fyrirleslur um sálgrennsl-
an og gerði alll sem liann gat
til þess að láta Einstein taka
eftir sér. En hann var með
liugann við eitthvað annað,
nefnilega laglega, unga stúlku,
sem sat við næsta borð. Þegar
fyrirlesarinn tók loksins eftir
hver ástæðan var lil þess að
Einstein var úli á þekju varð
hann ergilegur, slengdi bók á
borðið og sagði: „Ef þér vær-
uð ástfanginn, herra prófessor,
þá munduð þér eflausl álíla
það miklu þýðingarmeira en
„kvanta“-kenningu yðar.“ Ein-
stein svaraði ofur hógvær:
„Nei, herra minn, „kvanta-
kenningin“ er mér virkilega
mikils virði.“
En kvenfólkið liefir liinsveg-
ar mikið dálæti á Einstein. Því
fellur vel hve eðlilegur hann
er í framkomu og eins hve ynd-
islega barnalegur hann getur
verið, en það hefir vitanlega
töfrandi áhrif þegar frábær vís-
indamaður á í hlut. Þegar hann
leikur á fiðlu, en það er sú
dægradvöl, sem lionum þykir
mest til koma, vill liann helst
láta laglega unga stúlku leika
undir. Einstein líður líka vel
þegar hann er innan um börn,
og hann skorast ekki undan að
reikna dæmin þeirra ef hann
getur glatt þau með því. Og
börnin Idjóta að hafa gaman
af að segja frá því síðar, að
sjálfur Einstein hafi hjálpað
þeim með heimadæmin.
En svo mannlegt er eðli Ein-
steins þó, að liann getur orðið
önugur og' lálið dutlunga-
hneigðina bera sig ofurliði.
Einu sinni þegar hann átti að
halda fyrirlestur í Zúricli bauð
hann tveimur ungum mönnum
með sér. En til þess að fá að
komast inn varð maður að hafa
keypt miða fyrirfram, en það
liöfðu ungu mennirnir vitanlega
ekki gert. Þessvegna neitaði
dyravörðurinn þeim um inn-
göngu, en þá varð Einstein fjúk
andi vondur og sagði: „Ef þér
færið yður ekki úr dyrunum
held ég' engan fyrirlestur.“
Dyravörðurinn kærði fvrir há-
skólarektornum, og Einstein
féklc áminingu. Hann varð
hamslaus af bræði, sakaði sviss
nesku prófessorana um fé-
græðgi og hefir aldrei glevint
þessum atburði síðan.
Nú á þessi vísi, litli maður
með mildu hrúnu augun og
milda hárlubbann lieima í
Princeton í U.S.A. í fallegu en
íburðalausu timburhúsi, þar sem
villi-vínviður teygir sig upp
eftir veggjunum. Önnur kona
hans, Else Einstein, dó órið
193(5, eftir að hafa trvgg't vinnu-
frið liaris, Iialdið reglu á bréfa-
skiptum lians og bandað rit-
handasnápum og forvitnu fólki
frá dyrum lians árum saman
— meðan Einstein sat inni i
fábreytilegri Vinnustofu sinni
með blýant einan að vopni.
Það væri ósamrýmanlegt inn-
ræti Einsteins ef liann hefði al-
drei látið orð falla um þá á-
byrgð, seiri á honum Iivílir sem
raunverulegum uppliafsmanni
atomsprengjunnar. „Gegn at-
ómsprengjunni er engin vörn
til“, skrifaði hann í New York
Times sumarið 1946. „Og vís-
indamennirnir geta ekki ennþá
gefið okkur neinar vonir um
vörn, sem komi að haldi.“
Og sem formaður Tlie Emer-
gency Committee of Atomic
Scientist — hjólparnefnd atóm-
rannsóknarmanna — bað liann
eindregið um, að veitlir skyldu
200.000 dollarar lil þess~ að
„temja fólki nýjan hugsunar-
hátt, svo framarlega sem mann-
kynið ætti að halda áfram að
stefna að hærra marki.“
Um þessar mundir starfar
Einstein að nýrri kenningu, sem
liann vonar að geti sameinað
afstæðis- og „kvanta“-kenning-
una og fullkomnað liina nýju
heimsmynd, sem liann hefir
skapáð. Það má gera ráð fyrir
Frh. á hls. l'i.