Fálkinn - 01.07.1949, Qupperneq 4

4
FÁLKINN
SÖREN KIRKEGAARD
leggur undir sig heiminn 100 árum eftir dauðann
í TM sama levti sem Frakkar
römbuðu á barmi allsherj-
órgjaldþrots eftir styrjöldina,
biðraðirnir urðu lengri og lengri
og verðlagið á skuggamarkaðn-
um varð hærra en nokkru sinni
fyrr, varð hágengi á frönskum
hókmenntum. í París, þar sem
fálæktin og neyðin var að buga
almenning, tókst lágvöxnum,
þreknum manni, l'ráneygum
gegnum gleraugun, að snúa at-
hyglinni frá dægurraununum.
Stóri salurinn í Sorbonne-liá-
skólanum, þar sem hann liéll
fyrirlestra sina, þrungna af
andagift, var fullskipaður, og
þúsundir urðu frá að liverfa og
komust ekki inn. Galdramaður-
inn sem gerði þetla með ekta
l'rönskum eldmóði og andríki,
var heimspekingurinn og rit-
höfundurinn Jean-Paul Sartre,
og boðskapurinn sem hann
flutti með svo mikilli mælsku
gekk undir nafninu existeniial-
ismi. Sjaldan hefir fyrirlesara
tekist að lirífa og hneyksla á-
heyrendur sína eins eftirminni-
lega og þessi maður gerði. Það
er ekki of djúpt tekið í árinni
j)ó að sagt sé að liann liafi skipt
menntastéttinni í París í tvo
flokka: með og móti Sartre —
og' j)essir flokkar börðust af
svo mikilli heift að sliks er ekki
dæmi á þessari öld.
Tignaður og fordæmdur, til-
beðinn og fyrirlitinn Iiélt Sartre
áfram heimspeki-ferð sinni með
mestu ró. Ilinar opinskáu og
krassandi lýsingar í skáldsög-
um Sartres og leikritum höfðu
liaft þau álirif á marga landa
hans að þeir tólcu öndina á
lofti af gremju, og nú bætti
hann gráu ofan á svart með j)vi
að sýna fram á í fyrirlestrum
sínum, að öll rit t)ans væru í
rauninni rökrétt tjáning á lifs-
skoðun existentialismans. Það
er grundvallarskoðun Sartres að
maðurinn sé öllu ráðandi um
möguleika sina í lífinu og skapi
sitt eigið ég. Með verkum sín-
um velur hann sjálfur það, sem
hann kýs sér að verða, og hon-
um er alveg frjálst.
Þessi speki er í rauninni ger-
byltandi þegar hún er borin
saman við hinar grundvölluðu
kenningar raunspekinnar um
úrslitaþýðingu uppeldisins og
umhverfisins fyrir einstakling-
inn, og hún var flutt af svo mikl
um eldmóði að mikill meiri
hluti unga fólksins fylltist hrifn
ingu.
En j)egar er að gáð er þetta
huglæga lífsevangelium Sartres
ekki eins frumlegt og margir
kynnu að halda. Það byggist
sem sé að miklu leyti á kenn-
ingum danska heimsspekingsins
Sörens Kirkegaard, sem var mis-
skilinn af samtíð sinni, lá svo
í þagnargildi marga áratugi en
hefir orðið rannsóknarefni fleiri
og fleiri heimspekinga síðustu
þrjátíu árin. Það eru kenning-
ar Kirkegaards um frjálsan vilja
og frjálst val, sem Sartre hefir
eakið upp aftur og sett fram i
nýjum búningi.
Einhvern tíma jægar illa lá
á Sören Kirkegaard •— og það
gerði það oft — líkti hann með
nístandi kaldhæðni aðstöðu
sinni í andlegu lifi Dana við
j)að „að vera snillingur í smá-
þorpi“, en þrátl fyrir ])að að
hann skorti síst sjálfsálit, mun
hann aldrei hafa dreymt um.
að hundrað árum eftir dúuða
hans mundu rit hans verða
meira rýnd og könnuð en nokk-
urs heimspekings tuttugustu
aldarinnar. Sören Kirkegaard
stendur á hátindi frægðarinnar
í dag. Þessi klunnalegi, skrítni
klæðakaupmannssonur, sem all-
ir götustrákar Kaupmannaliafn-
ar höfðu að spotti og spéi, er-i
dag kunnur og dáður um allar.
heim. Hann skipar heiðurssess
hjá heimspekingum Erakk-
lands, Englands og Þýskalands,
og 1946 kom út skrautleg heild-
arútgáfa af ritum hans í Banda-
ríkjunum.
Ástæðurnar til hinnar vax-
andi hvlli Sörens Kirkegaard
geta verið ýmsar, en þó mun
nærri getið ef sagt er að þær
séu einkum þvi að þakka hve
fjölhæfur hann var í greininni.
Þetta er maður, sem hefir eitt-
hvað handa öllum eða flestum.
Sá trúhneigði kemst við er hann
les túlkun hans á því hvað trú-
in sé, fagurfræðingurinn hrífst
af hinum dásamlega stíl lians,
og sálfræðingurinn telur ril
hans gullnámu snilldarlegra at-
hugana á sálarlífi manna. Auk
þess er persónugerð hans óend-
anlega heillandi og sérkenni
hans svo dularfull, að lesand-
inn verður forvitinn er hann
les rit hans og spyr: „Hvernig
fer þetta — hvað kemur næsl?“
Sveilabarnið sem fæddist i
þennan heim 5. maí 1813 í húsi
Kirkegaards klæðakaupmanns
við Nytorv í Kaupmannahöfn
var hersýnilega barn gamalla
foreldra. Móðir lians var j)á
45 ára og faðir hans 56. Dreng-
urinn var taugaveiklaður, mis-
lyndur, veiklulegur á líkaman-
um en mjög greindur. Þessi
veikbyggða jurt óx upp-í óliag-
stæðu loftslagi og jmeifst illa.
A heimilinu var mikil siða-
vendni, sparsemi og trúrækni,
og allir urðu að sitja og standa
eins og húsbóndinn vildi
Hann var alls ekki venjulegur
klæðakau])inaður heldur und-
arlegur höfuðhlej'pingur, og
varð syni hans að því. Þegar
Sören grátbændi um að mega
fara út, lók faðir hans í hönd
honum og þrammaði með liann
aftur og fram um gólfið og
sagði honum á meðan, að nú
væru þeir á gangi á Strandveg-
inum. Stundum urðu þeir að
taka ofan fyrir fólki sem þeir
mættu, stundum hugsuðu þeir
sér að þeir færu inn i búð og
keyptu kökur .... Hægt og bít-
andi skar faðir hans á öll þau
bönd, sem tengdu Sören við
raunveruna.
Var það furða þótt drengurinn
vrði eins og álfur úr hól? í
skólanum farnaðist honum illa.
Félagar hans fundu brátt að
Jressi skrítni klaufi var tilvalið
skotmark fyrir pör þeirra og
skens, — hann var svo skringi-
legur, forneskjulegur i klæða-
burði og auk ])ess með hrygg-
skekkju, svo að hann gat ekki
leikið sér eins og aðrir. Til þess
að verja sig beitti hann napur-
yrðum og spotti, jafnvel kenn-
ararnir voru hræddir við eitur-
skeytin hans. Þegar dönskukenn
arinn Storch hafði trúlofast
stúlku, sem hét Charlotte Lund,
valdi Sören sér í stíl, sem hann
átti að skrifa um sjálfvalið efni:
„Charlottenlund — ferðin þang-
að og skemmtanir þar.“
Á yfirborðinu var ævi Kirke-
gaards fremur atburðasnauð, en
þeim mun meira gerðist í hug-
arheimi hans. Smávægilegir at-
burðir gálu orðið að stórfeng-
legum gífurtíðindum í hug
hans. Haustið 1835 liann var
þá við guðfræðinám — vai'ð
hann fyrir taugaáfalli sem hann
sjálfur hefir kallað „jarðskjálft-
ann mikla“. Faðir hans, sem
hann hafði dáð meira en nokkra
Skripamynd cif Sören Kirkegaard
itr ,,Corsarengerð af VI7. Marstrand.
aðra mannveru, játaði sem sé
fyrir honum, að þegar hann var
tólf ára hefði hann formælt
guði. Það er erfitt að gera sér
í liugarlund hver áhrif þetta
hefir haft á hinn unga guðfræð-
ing, sem alist hafði upp í
strangri trúrækni, lialdinn
þungri sektarmeðvitund og þjáð
ist af ólæknadi þunglyndi. Fað-
ir hans hafði verið eina akkeri
hans í tilverunni en var nú allt
í einu orðinn stórsyndari. Þetla
áfall varð lil þess að Kirkegaard
varð hugsjúkur og heilabrot
hans jukust um allan helming.
Hann taldi refsidóm Guðs vofa
yfir allri fjölskyldunni. Mörg
systkini lians liöfðu dáið ung
og taldi liann það begningu fyr-
ir óguðlegt athæfi.
Líklega hefir „jarðskjálftinn“
átl þátl í því að Sören Kirkc-
gaard flutti úr heimahúsum og
enn líklegra er að það bafi ver-
ið í örvæntingu, sem hann aldrei
þessu vanl leitaði svölunar i
solli veraldar. Sumir telja að
hann hafi lifað í sukki og svalli
og benda setningar i dagbók
hans í þessa átt. Um nýár 1838
kvarlar han yfir þvi að hann
sé andlega þrotinn og þegar fað-
ii' hans deyr í ágúst sama ár,
þyrmir alveg yfir hann. Hann
er orðinn hundleiður á guðfræð-
inni en lýkur samt prófi 1840,
áðallega vegna þess að hann
vissi að föður hans væri það að
skapi. Lýkur þar skeiði úr ævi
hans. Bráðlega upplifði hinn
ungi heimspekingur nýjan „jarð
skjálfta“ sem hafði úrslitaáhrif
á ókomin ár lians.
Kaupmannahöfn var lítill
slúðurhær i þá daga, og allar
kerlingar ætluðu að rifna af
hneykslun þegar það spurðist
að Sören Kirkegaard hefði op-
inberað trúlofun sína, og ungr-