Fálkinn - 09.12.1949, Qupperneq 5

FÁLKINN
5
Jól á Keldum
von Heidenstam og ég þekkti Sví-
ann Baath, sem þýddi íslendinga-
sögurnar og orkti kvœði upp úr
þeim.
Annars vann ég að ritstörfum siknt
og heilagt i British Museum. Eg
skrifaði 9 bækur allar á ensku. Eg
skrifaði greinar i ensk blöð, meðal
annars í Times. Eg kenndi við
Lundúnahóskóla og flutti fjölda
fyrirlestra viða um England. Eg
skrifaði grein um ísiand í hina
miklu itölsku alfræðiorðabók. Um
það bað mig ítalskur maður, sem ég
kynntist í B. M. Þvi var það, að
Mussólini skemmti sér eitt sinn mjög
yfir bréfi, sem ég liafði skrifað
þessum vini minum, en hann var
þó hóttsettur maður i ítalska utan-
ríkisráðuneytinu. Svoleiðis var að ég
hafði ferðast um Frakkland. Eitt
sinn er ég var á Jandamærunum við
Ítalíu langaði mig til að skrcppa
yfir þau, vegabréfslaus, og fá mér
glas af víni Ítalíumegin. Mér tókst
það og skrifaði svo vini minum og
sagði honum hvernig ég hefði Jeik-
ið á Mussólini. En liann sýndi svo
einræðisherranum bréfið og skrif-
að mér um það. En frá þessu öllu
saman segi ég i bólcinni. Nokkrum
sinnum fór ég með erlendum ferða-
mönnum Iiingað til íslands. Eitt sinn
ferðaðist ég með rithðfundinum
Hall Caine. Hann var nirfill. Svo
fór ég með málaranum og fornfræð-
ingnum W. G. Collingwood. Hann
ferðaðist um landið í þrjá mánuði
á liestbaki og málaði sögustaði. Þegar
hann var yfir áttrætt stökk hann á
bak hestum af jafnsléttu. Cunning-
hame Graham var einhver víðfræg-
asti hestamaður sem uppi hefir verið.
Já, ég liefi ferðast um alla Afríku.
Það eru dásamleg lönd. Bráðum risa
upp bandariki Afrikuþjóða. Eg dáist
að Múhameðstrúarmönnum. Eg bjó
eitt sinn lijá amerískum trúboða í
Marokko. Hann liafði ekki snúið
einum einasta Múliameðstrúarmanni
til kristni en sjólfur var liann á
góðri leið með að verða Múhameðs-
trúarmaður.
Eitt sinn bjó ég tæp tvö ár á
eyjunni Mauritius i Indlandsliafi.
Eg giftist þar franskri konu af að-
alsættum. Eyjan er eins og Paradís.
En ég fékk malaríu og varð að fara
aftur til Evrópu. Konan mín.Adrienne
DeCasel, lést fyrir 12 órum. Börn
hennar af fyrra lijónabandi eru allt-
af að bjóða mér heim. Kannske
skrepp ég þangað. Eg ætla til Brit-
ish Museum i vor og dvelja þar í
nokkra mánuði. Eg veit ekki hvort
ég fer þá lengra . . . .“
— Og nú ertu kominn heim.
„Já, ég varð að hætta kennslu
við háskólann þegar ég varð G5 ára.
Það eru lög. Þá var skorað á mig
að sækja um laun úr virðulegum fé-
lagsskap, sem heitir „Royal Literary
Fund“, en það er regla að úr þeim
sjóði fá ekki aðrir laun en Bretar.
En ég fékk úr honum 150 pund á
ári. Þar naut ég forystumanna
British Museum — og vinar míns
Bernard Shaw, en liann á sæti í
stjórn sjóðsins. Svo var það þegar
ég varð áttræður, að sendiherra ís-
lands i London hélt mér veislu og
var þangað boðið ýmsu stórmenni.
1 ræðu sinni tilkynnti sendilierrann
að íslensk stjórnarvöld hefðu sæmt
mig heiðurslaunum og þá var stafn-
inum snúið heim til islenskrar mold*
ar .... Eg er kominn aftur, enda
hefir ísland alltaf verið landið mitt
hvar sem ég hef verið og á hverju
sem hefir gengið ....“
— Og hvað segirðu svo um Eng-
lendinga?
„Eitt sinn voru stofnuð félög á
Englandi til að safna og rannsaka
örnefni. Hvert hérað sá um sig. Safn
að var örnefnum og skýrð breyting
þeirra um 12 aldir. Siðan gaf hvert
hérað út bók um þessi efni. í ljós
kom að helmingur allra örnefna var
norrænn eða af norrænum stofni.
Englendingar eru norræn þjóð, þar
af koma yfirburðir þeirra á sjónum.
Þeir hafa erft kosti og galla hinna
fornu víkinga. En þá höfum við
misst — og einnig hinar norrænu
þjóðir ....
— Og hvað svo um íslendinga?
„Kosti þeirra?"
— Já, til dæmis.
„Þeir eru mesta bókmenntaþjóð
sem lieimurinn ó. Það er arfur frá
írum, Keltum. Á írlandi kunna bænd-
ur sögur og þjóðkvæði .... Eg var
i stóru boði fyrir nokkru síðan.
Þar voru margir fyrirmenn. Allir
voru hlindfullir nema einn. Það
var ljót sjón .... Við vorum inni-
lokaðir og kúgaðir svo öldum skipt-
ir. Það höfum við ekki yfirunnið
enn. — En við verðum að gæta þess
að drepa ekki fróðleiksfýsn og and-
legt og líkamlegt þrek barnanna
með skólaþrælkun. En mér virðist
að við séum á leiðinni að gera það.
Skólakerfi okkar er vitlaust og stór-
hættulegt. Farið að berjast fyrir
frelsi barnanna. Þau eru í ánauð.
Dr. Hjalmar Key var skólalæknir
í 30 ár i mörgum bestu skólum Sví-
þjóðar. Fjórnm sinnum árlega rann-
sakaði hann öll börn í þeim ná-
kvæmlega. Ritaði hann svo bók um
andlega og líkamlega framför og
aflurför barnanna á skólaárunum.
Kyrrseta þeirra mikinn liluta dags
og stellingar þeirra skemmdu sjón
— enda verða mörg að fá sér gler-
augu — og venjast þau við ónátt-
úrlegar stellingar. En verst af öllu
er að fróðleiksfýsnin, sem er þeim
meðfædd, er myrt og murkuð með
því að troða í þau margskonar efni,
— klukkustund í einu •—, sem þau
geta ekki melt og samlagað sér, og
sem verður að hrærigraut i heilan-
um á þeim. í stað fróðleiksfýsnar
skapar skólinn óbeit á fróðeik. Börn,
sem sjálf bera sig eftir fróðleik,
þekkja ekki liið andlega meltingar-
leysi, sem er algengt i skólunum.
Ellen Key, dóttir Hjálmars, ritaði
bók: Barnets árhundrede (þ. e. 19da
öldin) sem eins og bók Hjálmars
var þýdd á flest Evrópumál, og
var lesin meira en hin vísindalega
bólc föður hennar.
Á Englandi fylgja skólar, sem
eru kallaðir King Alfred's Schools
— eftir Elfráði ríka, Englandskon-
ungi á 9du öld, sem lagði grundvöll
að bókmenntum Englendinga, með
bókum er hann ritaði og þýddi —
stefnu Hjálmars. Börnin velja úr sin-
um hóp ]já eða þær, sem sjá um
reglu í skólanum og allan þrifnað
Tekið er eftir hvað börnin eru mest
gefin fyrir og fær barnið að full-
nægja fróðleiksfýsn sinni, sem mest
má vera. Að læra verður þá fyrir
þau skemmtun, leikur, sem þau
keppast um livert við annað.
Dauðiflið og doðinn i ýmsum
öðrum skólum stingur mjög i stúf
við jjessa skóla. Vitae non scholae
discimus, Við lærum fyrir lifið.en
ekki skólann, sögðu Rómverjar.
18T5
Vegna tilmæla lét ég tilleiðast að
segja „eitthvað" frá jólum í æsku
minni. En jjað verða mest umbúðir
og undirbúningur, litt til fróðleiks
eða skemmtunar. Og — að venju
minni — laust við orðskrúð, skáld-
legar ýkjur og hlægilegar öfgar. Hæf-
ir slíkt ekki heldur einföldum heim-
ilisliáttum og algengum siðum, i ör-
æfa strjálbýli — og því síður and-
legri hátíð og heilagleik jólanna.
Frá því síðla á 12. öld hefir ver-
ið kirkja á Keldum og sóknin nokk-
uð stór. En 1875 og siðan er svo
komið, að sóknarfólkið Jjarf að
sækja til kirkjunnar um 5—15 kílóm.
veg, um eyðihraun og sanda að
mestu leyti, að undanskildum næsta
bænum (Stokkalæk, 2V6—3 km.).
Sökum Jæssarar fjarlægðar, hættu
og erfiðleika í skammdegismyrkri,
liótti ekki tilltök að hafa almennan
kvöldsöng eða messu i byrjun jóla-
nætur. Messað var þá annanhvern
helgidag ,(hinn á Hvoli) og J)ví jafn-
an jólamessa annan hvorn hátíðis-
daginn. Aldrei man ég eftir messu-
falli á jólunum, og yfirleitt urðu þá
aldrei messuföll — hjá síra ísleifi
Gíslasyni — nema í hörku byljum
eða sérstökum forföllum. En i færu
veðri og á liátíðum var jafnan fjöl-
menn kirkjusókn, oftast eilthvað af
fólki frá öllum, þá (1875) 25 sóknar
bæjum. Flest allir karlar og konur
sumar, komu gangandi á veturna,
en riðandi á sumrin.
Undirbúningur. Til þess að geta
lýst vel kirkjuna, með nærri 40
ljósum á hátiðum, og 4 eða 6 Ijós-
um á altarinu alla aðra embættis-
daga, J)urfti mikið að gera fyrir
jólin. Vaxkertin J)ekktust þá ekki
og kirkjur áttu ekkert vax, sem marg
ar þeirra áltu J)ó á fyrstu öldum
sinum. Varð því að notast við tólg-
arkerti eingöngu og voru til þess
ætlaðir, öldum saman, „Ijóstollarn-
ir“, 6 merkur (iy2 kg.)) tólgar frá
hverjum sóknarhónda.
Kertasteypa. Viku fyrir jól, eða
\nr um bil, var hafin kertasteypan,
með J)essum hætti: Rjómastrokkur
stór, mjór og djúpur, var látin*
standa í kláf, skorðaður með og
límvafinn sauðargærum, liátt og lágt.
Svo var helt i strokkinn nærri sjóð-
lieitu vatni, nálega til hálfs, og svo
nærri þvi fylltur með bræddri tólg.
Var þá búið að klippa lykkjur úr
útlendu ljósagarni, marga tugi og
dálltið mislangar, en flestar svo, að
kertin yrðu allt að því fet á lengd.
Lykkjurnar voru hengdar á 2 eða 3
samhliða hrífusköft, með svo sem
þumlungs millibili. Þegar hitinn í
Kennurunum mundi verða þetta ljúf
ara og skemmtilegra.“
Um leið stóð liann upp.
— Þú verður miklu eldri.
„Eg? Já. Ef blóðið í mér er eins
og í liálffertugum manni, þá ætti
það að geta orðið nírætt, eða ef
kirkjubækur skyldu segja að ég
væri 140 ára, J)á mundi ég slaga
upp i Bernard Shaw. Annars er ég
1885
strokknum — mældur á fingurs hita
mæli — þótti hæfilegur, voru lykkj-
urnar teknar eftir röð og dýft of-
an i tólgina, með látlausri endur-
tekningu kl.st. saman. Seinlegt var
þetta i fyrstu, tólgarlaus rök gengu
illa ofan í tólgina, og rétta þ'urfti
hverja Iykkju og oftar að laga, svo
að kertin yrðu bein og hlykkjalaus.
Lítið hlóðst á í fyrstu umferðunum,
en úr því að kertin voru liálf steypt,
gildnuðu þau furðu fljótt. Ef of kalt
varð i strokknum, vildu agnir eða
óslétta koma á kertin, og var þá
bætt á sjóðheitu vatni, til hæfis
Hitinn mátti ekki heldur vera of
mikill, þá gat jafnvel runnið af
kertunum í stað þess að bætast við.
Alltaf höfðu kerti þessi mjóan, lit-
inn háls efst, og urðu að öðru leyti
ofurlitið gildust neðst. Neðan við
enda raksins safnaðist tólgardrop-
inn, keilulaga, sem var kallað „staup“
og skorið af. — Oftast held ég að
kertin liafi sléttfyllt 2 mjólkurtrog.
Notagildi. Tólgarkertin entust ver
og brunnu örar en vaxkertin. (Þó
var enn meiri þessi munur á flot-
kertum, er einstöku sinnum voru
steypt i formi, ásamt tólgarkertum).
Tólgin vildi brenna örar en rakið.
Kom þá stórt skar sem beygðist
niður, gat dottið og orðið hættu-
legt, eða valdið skemmdum á spari-
fötum fólks, eða altarisdúk o. s. frv.
Vegna Jæss áttu víst flestar kirkjur
skarbit (Ijósasöx). Meðhjálparinn
varð að hafa vakandi auga á þessu,
og kom J)á fyrir i miðju embætti
að hann varð að ganga með skarbít-
inn um kirkjuna alla, jafnvel ýta
fólki úr sæti, stiga upp á bekk og
klippa skarið. Á öðrum armi skæra
Jæssara var hulstur sem tók móti
skarinu Jiegar vel var klippt, en
bæði gat það mislieppnast og ljósið
slokknað, ef sá var skjálfhentur sem
skarið tók. — Sumir tóku skarið
með fingrunum, og sveið þá flesta í
puttana.
Tilhlökkun. Allir hlökkuðu til jól-
anna ])ótt aldraðir væru og allir
kepptust við undirbúninginn, að þvo
og hreinsa kirkjuna, bæinn, ílátin,
fötin og sjálfa sig. Næmust var að
vonum tilhlökkunin hjá okkur krökk
unum. Byrjuðum að telja til % mán.
fyrir jól: „Af er einn, ekki nema
13 eftir“ o. s. frv. Það var ekki að-
eins maturinn mikli og góði, jóla-
gjafirnar og ljósadýrðin, sem vakti
tilhlökkunina, lieldur líka — og ég
licld öllu fremur — andlega and-
rúmsloftið: Sameiginleg lilýja og
velvild, hátíðabragur á hverju einu
Framh. á bls. 10.
ekki trúaður á J)að að hann verði
150 ára, þó að hann lialdi J>að sjálf-
ur. Hann kallar kjötætur mannæt-
ur. En ég kaun vel við kjöt og kaffi
og tóbak og held áreiðanlega áfram
að kunna vel við Jæssar dásemdir.
Það er undirstöðufæða, miklu und-
irstöðu betri en maturinn sem Sliaw
lifir á ....
VSV.