Stúdentablaðið - 01.03.2000, Blaðsíða 10

7
Flestir kannast við þau miklu afirek sem
hetjur íslendingasagna vinna þegar þær
eru á ferð í útlöndum. Þau affek eru
oftast mun magnaðri en dáðirnar sem
drýgðar eru í túninu heima. Þannig virðast
affekin stækka eftir því sem þau fjarlægjast í
tíma og rúmi. Þær furður sem tengjast út-
löndum virðast tímalaust fýrirbæri. Þannig
eru þekktar ferðasögur frá 18. öld þegar evr-
ópskir sæfarar rákust á risa sem bjuggu á
Patagóníusléttunni í Argentínu. Þær sögur
hafa verið rannsakaðar og komið hefur í ljós
að örfáir hávaxnir Argentínumenn hafa þró-
ast út í að verða heill her af þriggja metra
háum risum.
En ekki verða undrin alltaf í fjarlægum
löndum. Stundum eru þau úti á hlaði og
bíða þess að verða uppgötvuð. Þannig er
kannski ekki öllum íbúum Setbergshverfis í
Hafnarfirði kunnugt um að þeir búa á stað
sem gerður hefur verið ódauðlegur í heljar-
miklum annál sem nefnist Setbergsannáll.
Höfundur hans var Gísh Þorkelsson. Hann
fæddist um 1676, líklega á Setbergi við
Hafnarfjörð. Móðurafi Gísla var talinn fjöl-
kunnugur og fróður maður. Eftir hann ligg-
ur kvæði á latínu, Noctes Setbergenses, eða
Setbergsnætur, þar sem fyrir koma ýmsar
kynjasögur, og ætti það vafalaust erindi við
Setbergsbúa um þessar mundir.
Talið er að Gísli hafi dvalist hjá móður
sinni Þóru að Setbergi alla ævi. Hann var
ókvæntur og barnlaus. Hann var líklega ekki
skólagenginn en hafði greinilega mikinn
áhuga á ýmis konar bókmenntum og stund-
aði ekki líkamlega vinnu. Ættartölur kalla
hann aumingja án þess að útlista það nánar.
Þessi líkamlega vanheilsa Gísla hafði áhrif á
ævi hans. Hann tók við búi eftir móður sína
en réð illa við búskap, hokraði í einhver ár á
Setbergi en endaði sem ómagi. Hann and-
aðist 1725 og er Setbergsannáll hans helsta
verk.
Annáll á mörkum veruleika
Sagnfræðilegt gildi Setbergsannáls hefur
löngum verið talið rýrt. Mikið efni er tekið
orðrétt upp úr öðrum annálum en tahð er
að Gísli hafi logið upp atburðum og árferði
til að fylla annál sinn. Helst er talið að Gísh
skáldi í eyðurnar í fýrri hluta annálsins enda
ffeistuðust annálaritarar eflaust fremur til að
fýlla í eyður í löngu genginni fortíð en að
skálda við atburði sem voru nálægt þeim í
tíma. Sagnfræðingar hafa talið að vinnu-
brögð Gísla séu einsdæmi í íslenskri annála-
ritun. SetbergsannáU er því einstakt bók-
menntaverk.
Setbergsannáh er viðamikiU. Hann nær yf-
ir fimm aldir eða frá árinu 1202 til ársins
1713. Fyrstu þrjár aldirnar fá mun minna
rými en þær síðari enda heimildir um þær
væntanlega af skornum skammti. í annáln-
um ægir saman vísbendingum um heims-
mynd þar sem saman renna töffaskUningur,
trúarskUningur og vísindaskUningur. AnnáU-
inn er því merk hugarfarsheimild þó að
helmingur hinna eiginlegu atburða kunni að
vera uppspuni.
Mismunandi þekkingarkerfi
Á 17. og 18. öld toguðust mismunandi
þekkingarkerfi á í íslensku samfélagj. Upp-
lýsingin var að halda innreið sína og tekist
var á um þekkingarfræðilegar forsendur
heimsmynda. Leitað var náttúrulegra skýr-
inga á fýrirbærum í anda vísindaskilnings en
einnig var skýringa leitað hjá almáttugum
guði í anda trúarskUnings eða hjá yfirnátt-
úrulegum vættum og innra krafti náttúr-
unnar í anda töfraskilnings.
Munur þessara þekkingarkerfa hefur m.a.
verið skilgreindur þannig að vísindaskiln-
ingur sé veraldlegur en töffa- og trúarskiln-
ingur andlegur. í guðffæði miðalda var
nauðsynlegt að aðskUja töffa og trú og mik-
ið var lagt upp úr því að skUgreina guðleg
kraftaverk innan réttrar trúar á meðan töffar
voru afhinu Ula. En þó að aðgreiningin væri
skýr í orði þá var ekki svo í reynd.
Töfrar og vísindi
Töfraskilningur er áberandi hjá Gísla.
Reglulega er sagt ffá fýrirbærum á borð við
sæskrímsli, náttúruvættir og himnasýnir eins
og um staðreyndir sé að ræða enda voru
þessir hlutir fastur hður í því þekkingarkerfi
sem Gísh lifði og hrærðist í. Vissulega voru
þau sjaldgæf en eigi að síður hluti af veru-
leikanum. Þau vöktu óhug en ekki vantrú.
Ég ætla að nefna nokkur slík dæmi
í fýrri hlutanum eru hvers konar
sæskrímsh mjög áberandi. Árin 1206, 1402,
1470 og 1532 rekur sæskrímsli á land en
venjulega skolast þau til baka og hverfa þar
með. Að auki rak ljón á land árið 1230 með
hafís og því tókst að valda miklum skaða í
stuttri heimsókn sinni á landinu. Shk ísljón
eru annars lítið þekkt í heiminum. Að auki
rak fimm hákarla á iand 1266 og voru þeir
óvenjulega stórir. Skrímslunum er oft lýst
nákvæmlega, t.d. skrímshnu sem hingað rak
1206:
„Rak suður með Garði skrímsli með 8 fót-
um í einu norðanveðri; var grátt sem selur
með heststrjónu eður haus, en rófu upp úr
bakinu; hvarf nóttina effir. Þetta skeði um
veturnætur.“
Lýsingar á skrímslum standa iðulega inn-
an um árferðislýsingar og annað álíka hvers-
dagslegt. Ég nefni dæmi frá 1470:
„Vetur harður ffá jólum til vors. Hróflað-
ist víða af peningum. Hvalreki ofsamikill á
Austfjörðum. Hafís lá um landið ffam á
sumar. Selveiði mikil á honum fýrir norðan.
Rak eitt undarlegt [skrímsl] syðra í Hafn-
arfirði með tveimur höfðum, en öngvum
sunduggum."
Meira gerðist ekki árið 1470. Hafls og
harður vetur og eitt tvíhöfða sæskrímsli. Hér
renna saman vísindaskilningur þar sem lögð
er áhersla á að lýsa árferði og jákvæðum
efnahagslegum afleiðingum af hörðum
vetri, þ.e. hvalreka og selveiði. í sama brot-
inu ferðumst við svo á milli þekkingarkerfa
og höldum inn í heim töffaskilnings þar sem
tvíhöfða skrímsh svamla í Hafnarfirði eins
og ekkert sé sjálfiagðara. Gísli leggur ekkert
mat á hvorugan atburðinn en situr í sæti
hlutlauss skrásetjara.
Lýsingar Gísla á árferði og heilsufari bera
að sjálfeögðu vott um vísindalegt gildismat.
Hann setur hlutina stundum í orsakasam-
hengi sem er annað einkenni á vísindaskiln-
ingi og reynir þá ekki að fella aht inn í dul-
ræn táknkerfi. Ég nefni sem dæmi klausu
um árið 1655 þar sem segir effirfarandi:
„Það vor og sumar dóu fýrir sunnan nokkr-
ar manneskjur snögglega, aUs 7; sumar af of-
drykkju.“ Hér er skyndilegur dauðdagi út-
skýrður í anda vísindaskilnings.
Forspárgildi náttúrunnar
Töfraskilningurinn hefur þó átt ríkari þátt í
Gísla en vísindaskilningurinn og það sem
vekur mesta athygli nútímalesanda eru ýms-
ar náttúruvættir og himnasýnir sem koma
inn í frásögnina og virðast jafnvel hafa for-
spárgildi samkvæmt Gísla.
Alla 17. öldina virðast vígahnettir vera að
fljúga um loftin blá, sólin að myrkvast og
fleira í þeim dúr. Upphafsár aldarinnar,
1601, sýnir vel forspárgildi náttúrunnar:
„Skeði hræðileg formyrkvan á sólunni á
Magnúsmessu fýrir jól, hver að lengi dags
stóð yfir eður mestallan daginn, hvað að
haldið var boðað hefði eftirkomandi óáran
og harðindi, og strax með þeim degi skipti
um veðráttu til harðinda.“
Þetta er dagljóst mál, fýrir alþýðumann á
17. öld sem ekki hafði kynnt sér boðskap
upplýsingarinnar hlaut slík meðferð á sólinni
að boða illt. Og Gísli skefur ekki utan af
hlutunum heldur fer allt að ganga heldur
verr strax ffá og með þessum sólmyrkva.
Velta má fýrir sér hvernig Gísli hefði lýst
þeim harðinda- og eldgosavetri sem nú hef-
ur gengið yfir.
Mulder og Scully — afkomendur Gísla
Það er eðlilegt að leggja merkingu í hluti,
merkingu sem fellur að lífsskoðun manns.
Þannig gerir nútímamaðurinn daglega og
Gísli Þorkelsson h'ka. Þessir tveir mismun-
andi skilningar á tilverunni eru enn að renna
saman, til dæmis í Ráðgátuþáttunum, X-
Files. Þar var Lagarfljótsormurinn nefndur
sem dæmi um áhugaverð sæskrímsli í þætti
þar sem Mulder og Scully ghmdu við stökk-
breyttan krókódíl (eða eitthvert svipað fýrir-
bæri) í stöðuvatni nálægt bandarískum smá-
bæ. Þessi sami Lagarfljótsormur kcmur fýrir
hjá Gísla en árið 1479 á hann að hafa sést.
í Ráðgátum er alltaf leitast við að beita
vísindalegum aðferðum, gerðar eru læknis-
ffæðilegar prófanir og tilraunir og leitað
heimilda en eins og allir vita sem þekkja til
þeirra þátta verður ekki allt skýrt á þann
hátt. Þær eru því erkidæmi vestræns afþrey-
ingariðnaðar um samruna þekkingarkerfa.
Þær sýna okkur líka að mennirnir breytast
kannski ekki eins mikið og þeir halda.
Katrín Jakobsdóttir
10 stúdentablaöið - mars ‘00