Vikan - 19.02.1970, Blaðsíða 47

Tveir ólíkir
aldamótamenn
— Þér getið ekki fengið annað en það sem stendur á matseðlinum, herra minn!
Framhald af bls. 11
og leggja sér á minni. Þótt sókn
þeirra á sjó og landi byggðist
öðrum þræði á líkamlegu erfiði,
var sú barátta þeirra sízt veiga-
minni, sem með orðum var háð.
Sú barátta kallaði á málsnjalla
menn og pennafæra, og það væri
synd að segja að aldamótamenn-
irnir hafi ekki brugðist vel við
því kalli. Þeir voru ekki einung-
is orðglaðir menn í ræðu og riti,
heldur vönduðu þeir mál sitt
betur en nokkur kynslóð á und-
an þeim, allt frá því er höfundar
íslendingasagna dóu frá fjaðra-
pennum sínum og kálfskinnum;
málhreinsunin var einn þáttur-
inn í sjálfstæðisbaráttu þeirra og
ekki sá ómerkilegasti, og höfðu
ungmennafélögin, þau gagn-
merku þjóðvakningarsamtök,
sem því miður er hvorki tími né
rúm til að gera hér verðug skil,
þar mikil áhrif Óþarft er að taka
það fram, að ekki jusu þessir
orðlistar menn einungis af mál-
farslegum nægtabrunni forn-
sagnanna, heldur trúðu þeir
margflestir þeim tortryggnilaust
sem staðgóðum heimildum, eink-
um hvað snerti líkamlegt og
andlegt atgervi forfeðranna —
og á þeirri trú byggðu þeir svo
traust sitt á þjóð sinni í nútíð og
framtíð. Nú hefur þeim heim-
ildagrundvelli verið breytt í
þjóðsagnakviksyndi en afkom-
endur aldamótamanna gerast
tæknitrúðar, og ekki er ólíklegt
að einhver af næstu kynslóðum
komizt að þeirri niðurstöðu að
aldamótamönnum hafi leikið
fegurst íslenzka á tungu, bæði í
mæltu máli og rituðu.
Og nú kemur að einu sérkenni
í fari aldamótamanna. Lengst af
ævinni beittu þeir málsnilld sinni
fyrst og fremst sem baráttuvopni,
bæði út á við sem inn á við. Ekki
hvað sízt innbyrðis, í flokkadeil-
um og persónulegum hólmgöng-
um, og þá oft af lítilli hlífð,
enda voru eggjar þess beittar. En
þegar þeir svo drógu sig í hlé,
urðu nauðugir viljugir að víkja
af vígvelli dagsins fyrir sér yngri
mönnum. og gerðust þá sáttfúsir
og friðsamir, breyttist þetta.
Orðgleði þeirra og málsnilld
fann sér nýjan farveg. Frá því
er sagt í sögum, að þegar höfð-
ingjar, sem lengst af ævi höfðu
stundað vígaferli og háð fólkorr-
ustur af miklum dugnaði, fundu
aldurinn færast yfir sig, var það
þeirra síðasta átak að láta gera
sér haug mikinn og veglegan,
sem þeir síðan báru í vopn sín og
gersemar áður en þeir tóku sér
þar síðustu bólfestu. Þegar svip-
að var komið fyrir baráttugörp-
um aldamótakynslóðarinnar,
set+ust beir við að skrifa ævi-
sögu sína. Fyrir það er ekki ó-
líklegt að síðustu tveir til þrír
áratugirnir verði. einhvern tíma
kallaðir ævisagnatímabilið í ís-
lenzkum bókmenntum. Vafalaust
eiga þessar ævisögur, bæði ein-
stakar og í heild eftir að verða
síðari kynslóðum merkilegt
rannsóknarefni, bæði fyrir það,
sem þar er frá sagt og líka hitt,
sem undan er dregið, því að þrátt
fyrir allan dugnað og öll afrek
aldamótamanna voru þeir ekki
síður mannlegir en fólk af öðr-
um kynslóðum. Og þeir lærðu
það vel til málvíga á langri og
róstusamri ævi, að þeir kunnu
ekki síður að bregða fyrir sig
skildi þagnarinnar en að beita
brandi orðsins. Og þann skjöld
hengdu þeir ekki allir á vegg
með vopnum sínum. Enda naum-
ast hægt að ætlast til þess af
gömlum bardagamönnum.
Það er því athyglisvert og í
rauninni skemmtilegt, þegar nú
birtast allt í einu ævisögur
tveggja aldamótamanna, sem
báðir gera sér sérstakt far um
að láta þá varúðarráðstöfun lönd
og leið. Þvf meiri fengur er og
að þessum ævisögum, að þessir
tveir menn eru yfirleitt eins ó-
líkir og tveir menn geta verið —
þó að einum skemmtilegum eig-
inleika undanskildum, því að
báðir eru þeir gæddir næmu
skopskyni og ósjálfráðri athygli
á allt broslegt í fari samtíðar-
manna sinna og báðum er það
einstæð nautn að vera til, þótt
hún sé með nokkuð ólíkum hætti.
Og loks hafa þeir báðir tekið
virkan þátt í stjórnmálabarátt-
unni eins og hún var háð á þeirra
blómatíð, en þar með eru líka
sameiginleg svipeinkenni upp-
tahn. Að minnsta kosti eins og
þau koma fram á yfirborðinu.
Nema hreinskilnin. Eða að
minnsta kosti viljinn til að vera
hreinskilinn Og enda þótt annar
þessara manna sé um áttrætt,
hinn hálfníræður, fer því fjærri
að ellimörk sjáist á þessum
verkum þeirra, því að báðar
þessar ævisögur einkennast af
fráságnargleði, fjörlegum stíl og
fullkomnu valdi á kjarngóðu og
hnökralausu alþýðumáli, og
breytir þar engu um að annar er
langskólagenginn og hefur feng-
izt við ritstörf mestan hluta æv-
innar, en hinn sjálfmenntaður og
setzt ekki við skrifborðið fyrr en
á þeim aldri þegar fæstir geta
lengur haldið á penna. Önnur
þessara sjálfsævisagna, „Synd-
ugur maður segir frá“ eftir
Magnús Magnússon er allstór
bók. Af hinni, sjálfsævisögu Sig-
urbjörns Þorkelssonar — ,,Sig-
urbjörns í Vísi“ „Himneskt er
að lifa“ — eru þegar komin út
þrjú bindi og þó ekki fullsögð
sagan.
Heitið á bók Magnúsar bendir
til þess að hún hafi að geyma
einskonar játningar. Einhvern-
tíma kom til mín ung stúlka
ekki tvítug, einstaklega svipgóð
og prúð. enda af góðu fólki og
hafði hlotið gott uppeldi, og
þekkti ég talsvert til hennar. En
í þetta skipti þekkti ég hana ekki
fyrir sömu manneskju og áður,
það var bersýnilegt að eitthvað
meira en lítið hafði komið fyrir
hana. Innan stundar trúði hún
mér fyrir því, að hún væri að
koma af vakningasamkomu og
hefði „frelsast", eins og hún orð-
aði það. Hún trúði mér líka fyrir
því, ótilkvödd, að ekki fyrir-
fyndist sú synd, sem hún hefði
ekki drýgt á sinni skömmu ævi
— dró þó við sig svarið, þegar
ég spurði hana með varúð hvort
hún hefði drepið mann. Það var
því ekki alveg tortryggnilaust,
að ég opnaði bók Magnúsar,
játningar hins synduga manns.
Ekki hafði ég samt lesið lengi
þegar ég fann að hún var ekki
beinlínis skrifuð með hugarfari
hins frelsaða. Ef sá aldni Hún-
vetningur skrökvaði upp á sig
syndum — sem ég er ekkert að
væna hann um —- þá gerði hann
það áreiðanlega ekki til að kvelja
sjálfan sig. Ég þekki Magnús
ekki nema af orðspori, vissi að
hann var ölkær talinn; að hann
hafði um margra ára skeið gefið
út pólitískt skopádeilublað, sem
var einstætt fyrirbæri hér á landi
og sennilega í öllum löndum —
og að hann hafði unnið það ekki
síður einstæða bókmenntaafrek,
að þýða eina ljóðlínu úr heldur
væmnum, þýzkum kvæðatexta af
þeirri snilld að nægja mundi til
að halda lengur uppi frægð hans
8. tbi. VTKAN 47