Vikan - 07.11.1974, Blaðsíða 26

UNDARLEGT
HVARF
SMALA í
ÞORLÁKSHÖFN
Jón Gislason póstfulltrúi
er lesendum Vikunnar
að nokkru kunnur, þvi
frásagnir eftir hann
hafa áður birzt í Vik-
unni. Hann hefur safnað
viða að sér sögum frá
liðinni tið, og margar
þeirra hafa birzt i
sagnasafni hans tJr far-
vegi aldanna, sem kem-
ur út i 2. bindi nú i ár.
Fyrr á timum var oft mikill og
myndarlegur búskapur á höfuö-
bólinu Þorlákshöfn i ölfushreppi.
Jöröin var rik i kostum lands og
sjávar, afrakstur mikill, svo
framarlega aö dugnaöur og at-
orka væri i fyrirrúmi viö stjórn og
athafnir á búi jaröarinnar. í Þor-
lákshöfn var mikiö og gott land til
beitar, þó þar séu nú sandar einir
og auönin tóm. Þar var grösugt
og gróiö land um viöáttumikiö
láglendi. Þar var oft mikiö og gott
fjárbú. En áriö 1934 var hafin
sandgræösla á söndunum viö Þor-
lákshöfn, og var þá bannaö aö
hafa sauöfé i Höfninni.'
A vetrum var fénu áöur fyrr
beitt mest i Nesiö út og vestur af
bænum, en jafnhliöa i fjöruna á
austanveröu Nesinu. Þaö þurfti
aö gæta fjárins vel, fylgjast meö
þvi daglangt. Undir klöppunum
milli varanna og viöar rennur
ferskt og hreint bergvatn um f jör-
una I sjóinn. Þaö er hiö
ákjósanlegasta drykkjarvatn,
jafnt fyrir fólk og skepnur. Féö
sótti mjög i þessar lindir áöur
fyrr, enda er varla annaö vatn
aö hafa, aö minnsta kosti ekki,
þegar langvarandi þurrkar
ganga. En i Þorlákshöfn var ein-
mitt oft á tlöum mjög vont að afla
vatns, og var þá gjarnan notaö
vatniö úr lindunum undir klöpp-
unum.
1 Þorlákshöfn þurfti mjög aö
vanda til fjármanns. Hann þurfti
aö vera samvizKusamur og aö-
gætinn. Hann þurfti aö vera
kunnugur öllum staðháttum, hafa
góö skil á falli sjávarins og fleiru.
Þaö þótti vissulega mikið trún-
aöarstarf aö vera fjármaður i
Höfninni, og þaö var oft á tlöum
undirbúningur undir'lifsstarf,
bóndastarfið.
Þaö skal tekiö fram þegar, svo
þaö valdi ekki misskilningi aö
fyrr á öldum var landið um-
hverfis Þorlákshöfn gróiö og
mikiö kostaland. Þá var upp-
blásturinn og landauðnin ekki
fyrir hendi. Þar óx kjarngresi og
valllendisgróður um láglendiö
allt frá sjó til hlíöa. En nú er þar
auönin tóm, *andur og berar
klappir. Eftir veöurfarsbreyt-
inguna miklu uröu skefilegar
breytingar á landinu. Uppblást-
urinn varö ráöandi um vlöar
lendur. Mestar uröu skemmdir
landsins á 18. og 19. öldinni.
Landiö frá Skötubót og austur
til ósa ölfusár og upp aö Hrauni
og Breiðabólsstaö I ölfusi var
áöur fyrr gróöurland, og þar var
jafnvel byggö. Nú er þarna aö
mestu sandur og, þar sem bezt
lætur, melur á stangli. Rlki mels-
ins einkennist af hólum og börö-
um, og hefur sandgræöslan aukiö
á veldi hans. Austur meö Hafnar-
og Hraunsskeiöi var frjósamt og
gróiö land, þar sem angaöi af llf-
grasi og gróöri á hverju sumri.
Undir Hamraendum og Hástein-
um var gróöursæl sveit allt til
hlföa og hraunkamba viö Hraun
og Breiöabólsstaö og til lágrar
heiöar milli Selvogs og ölfuss. Þá
var gott .undir bú á ströndinni
kringum Þorlákshöfn.
En jafnhliða landauðn af völd-
um harönandi veðurfars og eld-
gosa og framburði ölfusár á lág-
lendiö olli sjórinn einnig stór-
skemmdum. Hann braut landið
og gekk á þaö. Jafnvel var komiö
svo I byrjun 18. aldar, að bærinn I
Þorlákshöfn var oröinn I hættu.
Jón Arnason stórbóndi og hrepp-
stjóri I Þorlákshöfn, lét þá hlaöa
sjóvarnargarö meöfram bænum,
milli varanna. Var þaö mikið
mannvirki og gott. Garðurinn
stóöst fullkomlega raun áranna,
en var endurbyggður og styrktur
meö steinsteypu árið 1934 og
stendur enn og er i fullu gildi, þó
aöstæöur séu að visu nokkuð
breyttar meö nýjum og stórfelld-
um hafnarframkvæmdum.
Fjármaöur I Þorlákshöfn varö
aö sinna starfi sinu af mikilli ár-
vekni. Hann varð aö hafa mikla
reynslu og kunnáttu I öllu, er laut
aö fjármennsku. Hanh varö jafnt
aö vera veöurglöggur og hafa
mikla og haldgóða þekkingu á
sjávarföllum og fleiru, er laut aö
sjónum. Þa var oft naumur timi
til stefnu aö bjarga féundanflæöi,
sérstaklega þegar vindur stóö á
land. Bezt þótti fara, að fjármaö-
urinn væri alinn upp I starfinu
sem smali. Þaö var alltaf reynt
aö koma því svo fyrir, ef nokkur
möguleiki var til þess.
Svo greinir I sögu, aö fyrir
löngu kom unglingspiltur, um-
komulaus og fátækur til vistar I
Þorlákshöfn. Hann var dugmikill
og óvenjuáræöinn viö hvaöeina,
er hann tók sér fyrir hendur. Hon-
um var faliö smalastarf fyrsta
sumariö og þótt' hann natinn og
góöur viö þaö. Hann hugsaöi vel
um féö, svo ekki var betra á
kosið. Fór svo fram næstu árin,
aö hann var smali I Höfninni, og
leiö svo fram nokkur ár, allt til
þess aö hann var tvitugur. En þá
varö meira I efni, er hér verður
sagt frá.
Smalinn hélt fénu á sumrin
aöallega vestur I Hafnarnesi allt
til Keflavikur. En hún er milli
Þorlákshafnar og Selvogs. Hann
haföi mikið yndi af þvl að dveljast-
langdvölum niður á Hafnarbergi
og fylgjast með því, sem fyrir
augun bar. Hann sá þar á stund-
um skip á siglingu, aöallega
erlend skip. Þau voru af ýmissi
gerö og búnaöi. Þau heilluðu
mjög hug hans og gáfu honum
hugmyndir um nýjan og fjarlæg-
an heim, heim ævintýra og feg-
urðar.
A stundum bar það við, að er-
lendir sjómenn komu I land. Þeir
lögöu inn á Keflavik og renndu þá
skipsmenn gjarnan báti i land.
Strax fyrsta áriö, sem smalinn
var þarna, haföi hann kynni af er-
lendum sjómönnum á Keflavik.
Þeir voru vingjarnleigir við hann
og gáfu honum gjafir, aöallega
var það hart brauð og ýmiss
konar sælgæti. Hann naut þess i
laumi, og sagöi engum frá fund,-
um sinum viö skipsmenn.
Smalinn i Þorlákshöfn notaði
hvert tækifæri, sem hann fékk, til
aö fara vestur á Hlein og Keflavik
á sumrin. Hann gætti þar vand-
lega aö skipunum er sigldu meö-
fram ströndinni. Hann þekkti öll
-skip, er áöur höföu kom iö þangaö,
hvort heldur til að hafa óleyfileg
skipti viö landsmenn eöa þau, er
hann einn haföi kunningsskap viö.
ölfusingar og aörir landsmenn
þarna úr nágrenninu áttu tals-
verö skipti viö útlendingana á
Keflavik. Þaö var aöallega vöru-
skiptaverzlun, sem þar fór fram,
þvi um peningaviöskipti var ekki
aö ræöa. öll þessi skipti voru
ólögleg, þvi einokun var I landinu
eins og kunnugt er.
Aldrei kom þaö fyrir, að erlend-
ir sjómenn reyndu aö taka fénaö
ófrjálst,eins og sumstaöargertiist
viö ísland áöur fyrr. En smalinn
haföi viö sjómenn skipti, útvegaöi
26 VIKAN 45. TBL.