Vikan - 27.07.1939, Síða 11

Nr. 30, 1939
VIKAN
11
l
r nnnm
Dœgrardvalarþankar eltir GUÐMUND FRIÐJÓNSSON Irá Sandi.

jammmmmmr
^SBÍir
l h n h r d
i

daga ársins eru leikir auglýstir í
útvarpi voru, svo að bergmál
þeirra upphrópana kveður við um allt
land.
Það leynir sér eigi, að íslendingar leika
sér. Einn leikur er þó ekki æfður, svo að
orð sé á gerandi, og er þó merkilegastur
allra leikja — orðaleikur tungunnar, sem
vér mælum. Islenzkan er orðafrjósöm móð-
ir, segir Bólu-Hjálmar. Og karlinn sá vissi,
hvað hann söng. Honum var svo tamur
orðaleikur, að hver vísa hans var með þess
konar marki brennd. Ég tek til dæmis
þessa vísu:
Góðverka -var sjónin sjúk,
svartan bar á skugga,
ágirndar því flyksufjúk
fennti á sálarglugga.
Þetta líkingamál minnir á sögusögnina
um Axlar-Björn, sem var orðinn svo and-
lega blindur, af illverkum, að hann sá eigi
sólina, sem þó skein í heiði. Höf. Hávamála
segir, að sólin sé mönnum 'dýrmæt. Hann
mun hafa hugsað á þá leið, að hæfileikinn
til að greina birtu sé dýrmætur og skin
sólar sé eftirsóknarvert — ljóselska nauð-
synleg. #
#
Nú leita mennirnir ljóssins í ýmsum átt-
um. Sveitamenn (og stúlkur) leita rafljósa
á vetrum í sjávarþorpum. Borgabúar leita
sumargeisla uppi á öræfum. Kaþólskir
menn leita kertaljósa í kirkjum og kapell-
um. Gunnar sagði við Hallgerði forðum:
Hefir hver til síns ágætis nokkuð.
Um síðustu aldamót las ég í útlendu
tímariti merku, grein um söfnuð, sem sótt-
ist eftir undarlegri birtu eða skímu — í
fjandann sjálfan í skini rauðrar týru, á
sjálfri Parísarborg. Sá söfnuður blótaði
náttarþeli. Þar birtist andskoti mannanna
í hálfgerðu hafurslíki, með horni og klauf-
um. Þarna var leikur framinn, sem var
óleikur, í svipuðum svartaskóla, sem Einar
kveður um í sínu magnaða kvæði um Sæ-
mund fróða, þar sem ranghverfa hins
hrapaða engils birtist í hálfrökkrinu, sem
líkingamál skáldsins verður að íþrótt.
*
Ásóknin til öræfanna er í mínum augum
jafn undarleg sem hún er í augum rit-
stjóra Storms. Hann segir frá því í blaði
sínu nýlega, að hann var staddur á öræf-
um, 16 ára að aldri, gangnaskyldur, og
lenti í stórhríð. Nærri lá, að hann biði þar
bana. En honum bjargaði roskinn bóndi til
byggða. Ritstjórinn segir, að síðan hafi
hann ekki fýst að fara í göngur, enda sé
sér óskiljanleg fararfýst manna til öræf-
anna. Svipaðar ástæður valda því ef til vill,
að ég vil ekki leika mér um óbyggðir. Ég
lenti á unga aldri oftar en einu sinni í ill-
viðri, í fjallgöngum, varð holdvotur og
skalf eins og hrísla náttlangt. Einn morg-
un eftir slíka nótt, birti upp með frosti og
er mér sú beiskja minnisstæð. Ég mun þá
hafa fengið brjósthimnubólgu af innkuls-
inu. Og ber ég hennar menjar enn, eftir
hálfa öld. En að því slepptu eru öræfin í
mínum augum andstyggileg. Þar er svo
sem ekkert líf grasa og dýra.
En lífið er „þrátt fyrir allt og þrátt fyrir
allt, þreytuna, stritið og baslið allt“, það
dýrmæti, sem mest er um vert í ríki nátt-
úrunnar.
Aðalfegurð öræfanna íslenzku tilheyrir
jöklunum. En þeir eru fegurstir í þeirri
fjarlægð, „sem gerir fjöllin blá“. Þegar
þeir eru skoðaðir í nálægð, kemur í ljós,
að þeir eru skítgráir af grjóti og sandi
og leir. Það bezta, sem sagt verður um ís-
lenzka öræfanekt og innræti hennar, birt-
ist í vísuorðum Bessastaðaskáldsins: „því
náttúran talar þar ein við sjálfa sig.“
Mikil skáld eiga sammerkt við skapara
alls, á þann hátt, að þau geta gert mikið úr
litlu eða jafnvel engu. En ef þetta er gagn-
reynt og metið, að náttúran talar við
sjálfa sig, þá kemur á daginn sú raunalega
staðreynd, að hún talar um dauðann og
djöfulinn — og er þetta að vísu orðaleik-
ur. Þarna birtast þeir í líki klaka og elds.
Þarna eiga þeir heima. En þeir féndur
þjóðar vorrar hafa leikið hana svo grátt,
sem árbækur og annálar sýna og sanna.
Einn gróðurreitur, t. d. Gunnarshólmi
ofan við Reykjavík, innan í urðarumgjörð,
er miklu fallegri og tilkomumeiri en
Ódáðahraun og Sprengisandur og hálendis-
auðnin öll, sem er svo nízk, að hún veitir
eigi einum spörfugli akarn í nef sitt né
gæs griðastöðvar fyrir hrafni né skolla.
Þar verður auðnin uppvæg, ef vindur fer
yfir hana í þurrkatíð. Og hún verður mygl-
uð öll í framan og mosagrá, ef regnskúr
kemur úr lofti, eins og þjófur úr heið-
ríkju.
*
Þarna brá ég á orðaleik.
Og samskonar fimi sýndi J. J. nýlega í
Tímanum í ritgerð, er hann skírði si svona:
„Eru íslenzkar stúlkur að hrapa fyrir
sjávarhamra?“ Ritgerðin fjallaði um
ferðalag ungra stúlkna í höfuðstaðnum út
í erlend skip, í forsælu kveldanna. Þarna
er að vísu engin hætta á hrapi fyrir hamra,
blátt áfram. En orðaleikurinn skilst og er
fólgin í honum nauðsynleg áhersla, til auk-
innar eftirtektar. Þetta fall eða hrap má
tákna á ýmsan hátt.
*
Og nú kem ég aftur að upphafi máls
míns. íslenzkan er samvaxin orðaleiknum
og er styrkur hennar að sumu leyti fólg-
inn í réttri beiting hans. Líkingin er syst-
ir orðaleiksins, ef svo mætti að orði kveða.
Meinleg fyndni nýtur sín bezt í orðaleik, og
skáldskapurinn þarf á honum að halda,
svo að hann verði f jölskrúðugri og bragð-
meiri, en ella. Þetta vissi Jónas Hallgríms-
son, þegar hann segir frá hirðmeyjum
drottningarinnar, sem gengu á stóra spegl-
inum — en krupu niður og létust vera að
binda á sig skóna, þegar þær urðu þess
varar, að þær sáu sig sjálfar svona
staddar.
Þeim er nóg sem skilur.
Fótaleikir kunna að hafa til síns ágætis
þó nokkuð. En hætt er við, að iðkendur
þeirra leggi litla stund á að iðka eða skilja
orðaleiki og þá snilld tungunnar, sem í þeim
felst. Þeir eiga uppruna sinn frá alda öðli
og eru ættaðir svo sem bezt má verða —
frá sjálfum guðunum.
*
Þessa gátu sagði mér vinnukona föður
míns, þegar ég var sjö vetra eða níu og
er gátan sú orðaleikur:
Gettu hvað ég gerði mér til gamans vinna:
bjó ég til fyrir blíðan svanna
böggul í milli rekkvoðanna.
Ég gat mér til, eins og gengur, þessa
og hins, og lenti í vandræðanna völundar-
húsi með úrlausnina. En það sem maður-
inn gerði fyrir stúlkuna, var þetta: að
hann vatt af snældu og bjó til hnykil í
rúmi sínu eða hnoða.
*
Þegar bræðurnir, Sigurður Jórsalafari
og Eysteinn konungur í Noregi, deildu í
veizlu og tóku hvor annan sér til jafnaðar-
manns, luku þeir keppni sinni með því
móti, að Sigurður sagðist hafa í Jófsala-
ferð sinni synt yfir ána helgu og riðið á
austurbakkanum í skógarjaðri knút bróð-
ur sínum, sem hann mundi aldrei fá leyst-
an. Eysteinn svaraði á þá leið, þessari
áleitni, að Sigurður konungur hefði, þá er
hann kom heim í Noreg úr þessari ferð,
siglt einskipa í her sinn (Eysteins), „ok
mátti ek þá ríða þér þann knút, ef ek vilda,
seni þú hefðir aldrei leyst.“
Þessi orðaleikur konunganna (eða nor-
rænunnar) er á sinn hátt svo slyngur sem
beinskeyti Ólafs konungs Tryggvasonar,
Framh. á bls. 21.