Vikan - 07.12.1939, Blaðsíða 3

Nr. 49, 1939
VIK A N
3
UM LOFTHERNAÐ
EITURGAS.
Ekkert vopn hefir skotið heiminum
meiri skelk í bringu en eiturgasið.
Hræðslan við eiturgasið er að miklu
leyti byggð á ýktum frásögnum og ókunn-
ugleika. Sannleikurinn er sá, að í heims-
styrjöldinni dóu 60—70,000 manns af völd-
um þess, en það er ekki há tala, þegar
tekið er tillit til þess, að alls biðu þá um
10 milljónir manns bana. Með þeim varnar-
tækjum, sem nú eru notuð, er hættan enn
minni, — enda tæplega búizt við því, að
eiturgas verði notað neitt að ráði gegn her-
mönnum í nútíma stríði. Það mundi varla
svara kostnaði. Hins vegar er ekki ómögu-
legt, að reynt yrði að nota eiturgas gegn
óvörðum borgum, — einmitt vegna
hræðslu almennings við það.
Hugmyndin um að nota loftkennd eitur
í hemaði er gömul og hefir verið reynd
með ýmsu móti frá elztu tímum. Þó hefir
ekki tekizt að hagnýta þetta svo um mun-
aði, fyrr en á þessari öld. Efnafræðin og
eðhsfræðin hafa náð hinum mesta þroska
á síðustu áratugum til að bæta hag mann-
kynsins. En hér varð þekkingin enn sem
oftar að ganga í þjónustu hergagna og
eyðileggingar fremur en mannkyninu til
hagsmuna.
Eiturgas var fyrst notað í París 1912.
Þá voru uppþot mikil í borginni, og til
þess að bæla þau niður, tók lögreglan upp
á því að nota handsprengjur fylltar loft-
kenndu efni, sem olli því, að óróaseggirnir
tárfelldu svo ákaft, að þeim féllust hendur
og urðu handsamaðir fyrirhafnarlaust.
Síðan halda Þjóðverjar því fram, að
•Frakkar hafi fyrstir manna notað eitur-
gas.
Tveimur árum síðar hófst heimsstyrj-
öldin. Þá leið ekki á löngu, áður en skot-
grafahernaðurinn byrjaði, þar sem hvorug-
ur aðila gat komizt áfram.
Nú datt Þjóðverjum í hug, að með því
að senda eitraða lofttegund í áttina til
Frakka og Englendinga, mætti vinna bug
á skotgröfum þeirra, því að eitrið mundi
síga í gegnum allar varnir skotgrafanna,
þar sem sprengjur náðu ekki til. Efnafræð-
ingar voru spurðir ráða, hvort ekki mætti
framkvæma þetta, og töldu þeir klór not-
hæft og ódýrt, en það er þung, eitruð loft-
tegund.
Og síðan var tekið til óspilltra málanna
með að viða að sér klórlofti úr öllum átt-
um, og var því síðan komið til skotgraf-
anna. Alls náðist í um tvö hundruð smá-
lestir, og var loftefnið samanþjappað á
6000 stálflöskum. Þessum flöskum var
síðan raðað á sex kílómetra svæði, og
hverjum flöskukrana stefnt í áttina til
óvinanna.
Eítir
Gunnar Kaaber.
Allt var reiðubúið. Nú vantaði aðeins
að golan blési í áttina til bandamanna og
mátulega hrátt.
Þrjár vikur biðu hermennirnir þolinmóð-
ir. En 22. apríl 1915, kl. 6 eftir hádegi, var
gefin fyrirskipun um, að hleypt skyldi úr
öllum flöskunum í einu. Svo vel var gengið
frá öhu, að fimm mínútum síðar, voru all-
ar stálflöskurnar tómar.
Stundarfjórðungi síðar ruddust Þjóð-
verjar fram að bandamönnum, en er að
skotgröfum þeirra kom, var ægilegt um-
horfs, margir höfðu beðið bana, og þeir
sem lifðu þjáðust afskaplega.
Líklega hefðu Þjóðverjar nú átt að geta
náð fullum sigri á þessum vígvelli, en af
einhverjum ástæðum gátu þeir ekki fylgt
fram sókninni eins og skyldi. Síðan halda
F'rakkar og Englendingar því fram, að
Þjóðverjar hafi orðið fyrstir til að nota
eiturgas.
Víst er það, að með þessum degi hefst
saga efnastríðsins, ef svo mætti kalla, því
nú tóku efnafræðingar allra stórveldanna
að reyna að finna ný efni, geigvænlegri og
hentugri viðfangs.
Til eru hin mestu ógrynni af eiturefn-
um, svo að úr nógu var að velja. En mörg
þeirra komu ekki til greina í þessu sam-
bandi. Rúmlega 3000 efnasamsetningar
voru rannsakaðir til hlýtar, og af þeim
reyndust aðeins 30 nothæf efni, en þar af
ekki nema 12—15 verulega hentug.
Ofarlega í hugum margra er spurning-
in, hvort ekki geti komið til mála, að fund-
ið verði eiturgas svo ægilegt, að það taki
öllu öðru fram, og engin ráð séu gegn.
Þetta telja sérfræðingar að sé því sem
næst ómögulegt, með fram vegna þeirrar
fullkomnunar, sem gasgríman hefir náð á
seinustu árum.
Orðið „eiturgas“ bendir til lofttegundar,
enda þýðir ,,gas“ lofttegund á alþjóðamáli.
Þó er það staðreynd, að langflest eitur-
efni, sem notuð eru í hernaði, eru ekki
lofttegundir, heldur vökvar, eða jafnvel
föst efni, sem hægt er með sprengingu eða
hita að gera loftkennd. Enda væri langt-
um vandasamara að fylla t. d. sprengjur
með lofti en að hella í þær vökva, eða fylla
þær föstu efni. Auk þess er verkun vökva
og fastra efna venjulega langtum meiri
í hlutfalli við magn þeirra en lofttegunda.
Til skýringar á verkunum eiturefnanna
má líkja þeim við benzín. Missi maður ben-
zín á gólfið, gufar það fljótlega upp, og
um leið finnst benzínlykt. En til þess, að
loft, blandað benzíngufu, geti brunnið, er
nauðsynlegt, að í því sé ákveðið magn af
benzíni. Eins er um éiturefni. Við uppguf-
unina myndast eiturloft, og af því þarf að
vera ákveðið lágmark í andrúmsloftinu til
þess, að um verkun sé að ræða. Hins vegar
hefir ör uppgufun þá afleiðingu, að efnið
þynnist fljótt, svo von bráðar er magnið
af eitrinu orðið of lítið til þess að árangur
náist, — svo framarlega, sem ekki er um
lokuð herbergi að ræða, en það kemur
sjaldan fyrir í þessu sambandi.
Eiturgasi er skipt í flokka, eftir verkun-
um þeirra, og skal nú lauslega gerð grein
fyrir þeim.
Fyrst skal nefnt „kæfandi eiturgas",
eða lungnaeitur. Verkun þess er fólgin í
því, að við innöndun þess springa háræð-
arnar, svo að blóðið kemst inn í lungun. í
heimsstyrjöldinni var talað um, að menn
„hóstuðu upp lungunum", en það eru ýkj-
ur, það voru blóðtæjur. Efnið, sem frægast
varð af lungnaeitrunum í heimsstyrjöld-
inni, var Forsgen, sem er lofttegund.
Hnerrigas verkar æsandi á slímhúð nefs
og háls, svo að mikið slím myndast, en við
það hósta menn og hnerra endalaust.
Hnerrieitrin eru föst efni og tiltölulega
meinlaus. Þau eru látin í sprengjur, en er
þær springa verða eiturefnin að úðamekki,
örsmáum rykkornum, sem vegna smæðar-
innar eru lengi að falla til jarðar. Hnerri-
gas notuðu menn eftir að gasgrímur höfðu
verið fundnar upp. Þær hlífðu þá aðeins
við lofttegundum, en ekki reykkenndum
efnum. Hnerrigasinu var blandað við
fosgen og olli blandan svo miklum hnerra,
að menn urðu að taka ofan gasgrímuna,
Þá voru þeir óvarðir gegn fosgen, og svip-
uðum eiturefnum.
Táragas er lítt skaðlegt, en áhrifin mjög
óþægileg. Övarðir menn fá svo mikið tára-
rennsli, að þeir verða hálfblindir í 2—3
klukkustudir, en þá hverfa áhrifin, og
menn eru jafn góðir eftir sem áður. Tára-
gas er einkum notað af lögreglunni við
uppþot og óspektir.
Þær þrjár tegundir eiturefna, sem nú
voru nefndar, gufa tiltölulega fljótt upp,
(lungnaeitur og táragas), eða verða óvirk-
ar af öðrum ástæðum (hnerrigas). Þau
eru því aðallega notuð þegar um árás er
að ræða. Hermennirnir geta varpað þeim
á undan sér til óvinanna, lamað þá, ef þeir
eru óvarðir, en síðan sótt fram áhættu-
laust. Þannig urðu margar múgfangatök-
ur í heimsstyrjöldinni.
Fjórði flokkur er brennigas.
Verkun þess helzt afar lengi, stundum
vikum saman. Þau eiturefni eru mest not-
uð til varnar, og er eitt þeirra senneps-
gas. Þjóðverjar halda því fram, að Pól-
verjar hafi notað það í haust, nálægt Var-
sjá. Það efni er illræmdast allra eiturefna
í hernaði.
Sennepsgas er olíukenndur vökvi. Þótt
gufa þess sé baneitruð, kemur sú verkun
sjaldan til greina, vegna þess að uppguf-