Vikan - 04.07.2000, Side 51

orge Ryan, ríkisstjóri í Illinois, lét
stöðva allar aftökur í ríkinu um
óákveðinn tíma, enda þykja nið-
urstöður þeirra eindregið benda
til að kynþáttafordómar ráði á
stundum niðurstöðum réttar-
kerfisins þar um slóðir.
Það kann að hljóma undarlega
að nítján ára krakkar í fram-
haldsskóla, sem í hópvinnu yfir-
fara gömul dómsmál, nái meiri
og betri árangri en margreynt
réttarkerfi Bandaríkjamanna.
Þannig er það nú samt og kannski
er Geirfinnsmálið verðugt verk-
efni til rannsóknar fyrir laga-
nema í Háskóla íslands. David
Protess segir um þetta: „Sjaldn-
ast eru nemendur mínir að upp-
götva einhver ný sönnunargögn
sem leynst hafa árum saman. Þeir
taka sér einfaldlega tíma til að
fara niður vandlega yfir þær upp-
lýsingar sem safnað var í tengsl-
um við málið og fara í saumana
á ýmsu sem atvinnumennirnir
gáfu sér ekki tíma til að sinna eða
litu fram hjá meðan á rannsókn-
inni stóð.
Um þessar mundir eru tvær
milljónir Bandaríkjamanna lok-
aðir inni í fangelsum. Ef við ger-
um ráð fyrir að aðeins 1 % þeirra
séu í raun og sannleika saklausir
þýðir það að 20.000 manns sitja
saklausir í fangelsi. Sú tala er ívíð
hærri en heildartala þeirra sem
sitja í fangelsi í mörgum Evrópu-
ríkjum. Ég er ekki að gagnrýna
dómskerfið sem slíkt. Ég trúi á
það og treysti því að það vinni
skilvirkt og að flestir þeir sem
sitja í fangelsi séu sekir um það
sem þeir voru ákærðir fyrir. En
því fleiri bréf sem mér berast því
fleiri efasemdir vakna hjá mér og
ég er alvarlega farinn að spyrja
sjálfan mig hvort þetta sé ekki
stærra vandamál en við hugð-
um.“
Effast um réttmæti dauða-
refsinga
David Protess fór fyrst að velta
fyrir sér réttmæti dauðarefsinga
þegar hann var sjö ára gamall og
fylgdist með aftöku Ethelar og
Julius Rosenberg sem tekin voru
af lífi fyrir njósnir árið 1953. Hon-
um fannst dómurinn rangur og
mikið óréttlæti viðhaft gagnvart
börnum Rosenberg hjónanna.
Að mati Protess voru þau saklaus
af glæpum foreldranna en þurftu
að líða fyrir þá þegar þau voru
gerð munaðarlaus á þennan hátt.
Móðir hans var einnig mikil bar-
áttukona fyrir mannréttindum og
frá henni tók Protess í arf djúp-
stæða réttlætiskennd og löngun
sína til að hjálpa þeim sem eru
minnimáttar.
Hann lauk háskólanámi í
stefnumótun á vegum hins opin-
bera frá félagsþjónustudeild Há-
skólans í Chicago. Meðan á nám-
inu stóð segist hann hafa sann-
færst um afl og drifkraft venju-
legs fólks til að knýja fram þjóð-
félagsbreytingar. Hann fór að
kenna árið 1981 eftir að hafa um
árabil unnið við félagsþjónustu
á vegum hins opinbera. Hann tók
jafnframt að sér starf aðstoðarrit-
stjóra við tímaritið Chicago
Lawyer og skrifaði greinar í það
um dómsmál þar sem réttlætið
hafði misfarist á einhvern hátt.
„Um leið og ég fór að skrifa
um ranglátar niðurstöður dóm-
stóla fóru að streyma til mín bréf
frá fólki sem sagðist sitja saklaust
í fangelsi," segir David. Saga sem
sögð var í einu þessara bréfa
leiddi til þess að honum tókst að
hjálpa hjónum sem grunuð voru
um að hafa kyrkt dóttur sína
seint á áttunda áratugnum. Lög-
reglunni hafði aldrei tekist að
afla nægra sönnunargagna í mál-
inu en almenningur var fljótur að
draga sínar ályktanir. David kom
auga á upplýsingar í málskjölun-
um sem leiddu til þess að málið
leystist. Hann var hins vegar að
drukkna í hjálparbeiðnum svo
hann bauð nemendum sínum að
taka þátt í þessari vinnu með sér
og þessi einstaka leið til að kenna
rannsóknarblaðamennsku var
farin í fyrsta sinn.
Ekki tekst að leysa öll mál
Auðvitað leysast ekki öll mál
farsællega. Þrátt fyrir margra
mánaða vinnu tókst nemendum
Davids ekki að finna næg gögn til
að afstýra aftöku Gervies Davis
sem var tekin af lífi árið 1995.
Krakkarnir voru gersamlega
miður sín því þeir trúðu á sak-
leysi hans og eftir að dómnum
hafði verið fullnægt komu þeir
saman á heimili Davids þar sem
þeir fengu áfalla-
hjálp. Síðasta beiðni
Davis til nemend-
anna var hins vegar
sú að að hópurinn
kynnti sér mál félaga
hans á dauðadeild,
Dennis Williams, en
Davis trúði einlæg-
lega á sakleysi hans.
Krakkarnir gerðu
það og rannsókn
þeirra leiddi til þess
að hinir svokölluðu
Ford Heights Four
voru leystir úr fang-
elsi.
Þessir menn höfðu verið
dæmdir árið 1978 fyrir nauðgun
og tvöfalt morð. Mikil reiði ríkti
í samfélaginu vegna morðsins og
það var mikil pressa á bæði lög-
reglu og dómstóla að finna hina
seku. Það var vitnisburður
manns sem átti við geðræn
vandamál að stríða sem lá til
grundvallar því að þeir voru
dæmdir sekir, engum öðrum
sönnunargögnum var til að
dreifa. Samanlagt höfðu fjór-
menningarnir eytt yfir 65 árum í
fangelsi. Það sem varð til þess að
þeir voru látnir lausir var að nem-
endurnir fundu í skýrslum lög-
reglu gögn um það að við sak-
bendingu hefði vitni bent á aðra
fjóra menn sem höfðu verið tekn-
ir fyrir að selja þýfi úr ráni á bens-
ínstöð sem var einmitt sama stöð-
in og fórnarlömb morðingjanna
höfðu verið á þegar þeim var
rænt. Því miður var þessum upp-
lýsingum ekki fylgt eftir af hálfu
lögreglunnar en nemendur Dav-
ids gerðu það. Þeir fundu þessa
fjóra menn og þeir játuðu á end-
anum á sig glæpinn.
Arangur Davids Protess og
nemenda hans hefur vakið mikla
athygli í Bandaríkjunum og vak-
ið efsemdir um réttmæti dauða-
refsinga hjá mörgum sem áður
töldu þær gott og gilt réttar-
farsúrræði. Fréttaþátturinn 60
mínútur var fyrir stuttu með um-
fjöllun um afleiðingar rannsókn-
ana þeirra og þar kom fram að
meðal annars að í málum sem
vekja mikla athygli fjölmiðla er
mikil pressa á réttarkerfið að ná
árangri og það fljótt. Þetta kann
að leiða til þess að upplýsingum
er ekki fylgt eftir sem skyldi.
Sömuleiðis kom fram að stærst-
ur hluti þeirra sem dæmdur er
saklaus eru blökkumenn sem
bendir eindregið til að kynþátta-
fordómar ráði meiru en menn
hafa hingað til viljað viðurkenna
þegar réttlætinu er fullnægt í rétt-
arsölum.
Annars konar fordómar
kunna einnig að hafa sterk áhrif
á niðurstöður eða sú trú að menn
breyti ekki upplagi sínu. Hafi
menn langa sakaskrá fyrir er Iík-
legra að mál þeirra séu ekki rann-
sökuð til fulls og flestir, sem að
rannsókninni komi, hafi litla trú
á sakleysi þeirra. Einn dómari
sem fréttamenn 60 mínútna töl-
uðu við gekk svo langt að segja
að hann teldi það engu breyta að
þessir menn hefðu verið saklaus-
ir af þeim glæpum sem þeir voru
dæmdir til dauða fyrir. Allir
hefðu þeir komist í kast við lög-
in áður og hefðu þeir ekki framið
þennan ákveðna glæp væri
ábyggilega eitthvað annað sem
hvíldi á samvisku þeirra. Menn
geta svo velt því fyrir sér hvort
réttlætanlegt sé að taka menn af
lífi á grundvelli þess að þeir séu
áreiðanlega sekir um eitthvað
þótt það sé ekki endilega það
sama og þeir eru dæmdir fyrir.
Réttarkerfi í vestrænum ríkjum á
að byggja á því að menn teljist
saklausir þar til sekt þeirra sann-
ast þannig að sú hugsun sem
þarna kemur fram hlýtur að
ganga þvert á grundvallarreglu
dómskerfisins.
Vikan
51