Heima er bezt - 01.01.1954, Page 21

16
Heima er bezt
Nr. 1
Heima er bezt
17
„— Aldar á morgni vöknum til að vinna,
vöknum og týgjumst, nóg er til að sinna.
Hátt ber að stefna, von við traust að tvinna,
takmark og heit og efndir saman þrinna.
Sé ég í anda knör og vagna knúða
krafti, sem vannst úr fossa þinna skrúða,
stritandi vélar, starfsmenn glaða og grúða,
stjórúfrjálsa þjóð, með verzlun eigin búða.
Starfið er margt, en eitt er brœðra bandið,
boðorðið, hvar sem þér í fylking standið,
hvernig sem striðið þá og þá er blandið,
það er: Að elska, byggja og treysta á landið.“
Hannes Hafstein
Erindi þessi eru tekin úr alda-
mótakvæði Hannesar Hafstein.
Þau mega án efa teljast sam-
nefnari þeirra skoðana og vona,
sem flestir yngri framfarasinn-
aðir menn létu í ljós kringum
aldamótin síðustu. Sterk fram-
faraalda fór þá yfir landið og
trúin á land og þjóð birtist á
ýmsan hátt. Menn voru orðnir
þreyttir á hinu langvinna stjórn-
málaþrefi við Dani, sem lítinn
árangur hafði borið síðustu ára-
tugina, eða frá því er Jón Sig-
urðsson leið. Að vísu var deilt
harkalega á þingi og í blöðum um
stjórnfrelsismálið, en menn
tóku nú líka að beina áhuga
sínum í aðrar áttir. Nokkuð er
vikið að stjórnmáladeilum þeirra
tíma í grein Kristjáns Jónsson-
ar frá Garðsstöðum hér í heft-
inu, og verður því ekki farið út
í þá hlið málsins í þessum línum.
Áhuginn fyrir ræktun landsins
jókst hröðum skrefum, og sam-
göngumálin urðu umræðuefni
blaða og tímarita. Fimm árum
fyrir aldamótin stofnaði dr. Val-
týr Guðmundsson tímaritið
Eimreiðina í Kaupmannahöfn.
Voru margar greinar í henni
helgaðar járnbrautarmálinu, en
þá hafði hann, ásamt fleirum,
mikinn áhuga á að leggja járn-
brautir hér á landi. Töldu marg-
ir málsmetandi menn, að eigi
væri nóg að munnhöggvast við
Dani í það óendanlega um rétt-
arstöðu landsins, heldur yrðu
menn að beina áhuganum að
því, að efla framfarir innanlands
eftir mætti, og sýna Dönum með
því að íslendingar væru færir
um að ráða málum sínum sjálfir.
Danska stjórnin hafði í hendi
sinni að hefta framfaraviðleitni
landsmanna, með því að íslend-
ingar urðu að sækja flest til
hennar. Var það því fyrsta kraf-
an, að fá stjórn hinna innlendu
mála inn í landið sjálft. Danir
höfðu löngum haft lítinn skiln-
ing á málefnum íslendinga og
enn minni þekkingu, en eigi að
síður stóðu þeir fast gegn
kröfum íslendinga um aukið
sjálfsforræði. Fór þeim þar
líkt og flestum stærri þjóð-
um, sem ráða yfir öðrum,
og má sjá þess mörg dæmi
enn í dag, þrátt fyrir allt
gum um lýðræði úr ólíkleg-
ustu áttum. —
Rétt eftir aldamótin varð
stjórnarbreyting í Dan-
mörku. Við völd höfðu set-
ið hægrimannastjórnir í
áratugi, en nú varð breyt-
ing á. Vinstri flokkurinn,
sem nú tók við stjórnar-
taumunum, var frjálslynd-
ari, enda voru ýmsir helztu
forystumenn hans fylgis-
menn Georgs Brandesar í
menningarmálum, en bar-
átta hans fyrir frjálslyndi
og víðsýni hafði borið ríkan
ávöxt í Danmörku. Þessi
stjórnarskipti mörkuðu
tímamót í sjálfstæðisbar-
áttu íslenzku þjóðarinnar.
Nú voru forystumenn Dana
fúsir til viðræðna við full-
trúa íslendinga, og í Kon-
ungsboðskapnum í ársbyrj-
Fyrsta íslenzka stjórnin
og Hannes Hafstein
1904-1954
un 1902, var gefið til kynna, að
lagt mundi verða fyrir Alþingi
frumvarp um flutning stjórnar
allra íslenzkra sérmála heim til
landsins, og íslenzkan ráðherra,
sem búsetu ætti í Reykjavík. Fór
svo, að þetta frumvarp dönsku
stjórnarinnar var lagt fyrir Al-
þingi að afstöðnum kosningum
um það, og stjórnarskipunin
nýja var samþykkt. Eftir aðrar
kosningar var svo nýja stjórnar-
skráin samþykkt og hlaut sam-
þykki konungs. Gekk hun í gildi
1. febrúar 1904. Eru því rétt
fimmtíu ár síðan, að fyrsta
innlenda stjórnin settist að
völdum í höfuðstaðnum. Ráð-
herra varð Hannes Hafstein, sem
fram að því hafði gegnt sýslu-
mannsembætti í Isafjarðarsýslu.
Hið nýja stjórnarráð íslands
fékk aðsetur í Landshöfðingja-
húsinu á Arnarhóli, gamalli
byggingu, . sem upprunalega
hafði verið byggð sem fangahús,
eins og kunnugt er.
Hinn nýi ráðherra var liðlega
fertugur að aldri, þegar hann
tók að sér að fara með æðstu
völd landsins. Hann var fyrir
löngu þjóðkunnur sem skáld.
Var hann í hópi hinna efnilegu
„Verðandi“-manna, sem urðu
boðberar realismans á íslandi í
skáldskap sínum. í þeim hópi
voru þeir Gestur Pálsson, Einar
Hjörleifsson (Kvaran) og Bertel
E. Ó. Þorleifsson. Hafði þessi
nýja skáldskaparstefna valdið

%> .. ..
. j *t ■ '
* .
v\
, ^

■
Lœjkjartorg 1874 (þjrðhátiðardagana). StjórnarráÖshúðið til vinstri.
talsverðum deilum í
blöðum og á mann-
fundum á sínum tíma.
Hannes var kornungur,
þegar hann hlaut við-
urkenningu sem eitt
helzta ljóðskáld þjóð-
arinnar. Ekki lá mikið
eftir hann, en kvæði
hans voru þrungin af
bjartsýni og karl-
mennskuþrótti og trú
á landið og þjóðina,
einmitt á þeim tíma,
þegar harðæri þjakaði
og margir tóku þann
kost að flýja land til
Vesturheims.
Hannes Hafstein var
fæddur á Möðruvöllum
í Hörgárdal 4. des. 1861.
Foreldrar hans voru
Pétur Havstein amt-
maður og Kristjana
Gunnarsdóttir frá
Laufási, systir Tryggva
Gunnarssoanr. Hannes
lauk háskólanámi í
lögum við Khafnarhá-
skóla árið 1886 og var
eftir það settur sýslu-
maður í Dalasýslu. Varð hann
síðan málaflutningsmaður i
Reykjavík og landritari í nokk-
ur ár, unz hann varð sýslu-
maður í ísafjarðarsýslu og
bæjarfógeti á ísafirði árið
1895. Ráðherra var hann frá
1904 til 1909 og aftur 1912
—1914, er hann fékk lausn
vegna heilsubrests. Kvænt-
ur var hann Ragnheiði
Thordersen, en missti hana
1913. Hannes átti við mikla
vanheilsu að striða síðustu
ár ævinnar og andaðist í
Reykjavík árið 1922. Kvæði
hans komu út í þremur út-
gáfum. Auk þess annaðist
hann útgáfu á ljóðum Jón-
asar Hallgrímssonar og
Bólu-Hjálmars, og ritaði
ævisögur þeirra. Útgáfa
hans á Hjálmarskvæðum og
ritgerðin um skáldið varð til
þess, að Hjálmari hlotnað-
ist sá sess meðal merkustu
íslenzkra skálda, sem hon-
um bar.
Það er að mörgu leyti
táknrænt, að einn af bjart-
sýnustu hugsjónamönnum
• aldamótakynslóðarinnar •
skyldi verða fyrsti forstöðu-
Iíannes Hafstein, ráðherra.
maður hinnar innlendu stjórn-
ar. Það kom í hans hlut að
vinna að því úr valdasessi, að
undirbúa það, að draumsýnir
hans úr aldamótakvæðinu
skyldu rætast. Að vísu átti það
langt í land, og Hannes lifði það
ekki, en hinar öru framfarir á
fyrsta áratug aldarinnar sýndu,
hvað hægt var að komast.
Hannes Hafstein hafði ekki
tekið mikinn þátt í stjórnmál-
um áður en hann varð ráðherra.
Þorsteinn Gíslason skáld og rit-
stjóri hefur ritað minningar frá
þessum árum, og verða hér tekn-
ar upp nokkrar setningar úr
þeim, þar eð þar er brugðið skýru
ljósi yfir viðhorfin hér á landi
um þetta leyti, en Þorsteinn var
allra manna hlutlausastur og
sanngjarnastur, þegar um var að
ræða að leggja dóm á stjórn-
málabaráttuna. Hann segir svo:
„Hitt er það, að hann (c.
Hannes) hafði lengi verið mjög
dáður sem ljóðskáld' og fyrir
gáfur og glæsimennsku ....
Hann reyndist hinn mesti starfs-
maður og áhugasamur um breyt-
ingar og framfarir á öllum svið-
um. í fyrstu hafði hann allan
hugann á verklegum framförum
og varð framkvæmd símamáls-