Heima er bezt - 01.01.1954, Side 25

Nr. 1
Heima er bezt
21
á fyrr en árið 1700 og var þá
kölluð „Nýi stíU“.
8. Páskar.
Páskar eru ein af hinum svo-
nefndu hreyfanlegu hátíðum
ársins. Það er að skilja, að þeir
bera ekki alltaf upp á sama dag
ár eftir ár. Páskar verða ætíð á
35 daga tímabili, eða frá 21.
marz, vorjafndægri, til 25. apríl,
næsta sunnudag eftir tunglfyll-
ingu innan þessa tímabils. Komi
fyrir að tunglið verði fullt t. d.
á laugardag 21. marz, er páska-
dagur að morgni næsta dags.
Einfaldast er fyrir þá, sem vilja
vita nær páskar verða á hverju
ári, að fara eftir töflum, sem
fróðir menn hafa reiknað út, og
sem segja til, hvenær páskar eru
í marga áratugi.
Sá, sem vill finna út, á hvaða
mánaðardegi páskar eru eitt-
hvert ár, verður meðal annars að
vita, hvað gyllinitalið er það ár,
sem um er að ræða.
Eftirfarandi tafla sýnir tungl-
fyllingu eftir gyllinitali frá 1900
—2199.
J2 '«3 •+-> +» ot
1 - "5 t s rO u C — lo bo
o b. 3 Q o £ 3 Q
1 14. apríl f 10 5. apríl d
2 3. apríl b 11 25. marz g
3 23. marz e 12 13. apríl e
4 11. apríl c 13 2. apríl a
5 31. marz f 14 22. marz d
6 18. apríl c 15 10. apríl b
7 8. apríl g 16 30. marz e
8 28. marz c 17 17. apríl b
9 16. apríl a 18 7. apríl f
19 27. marz b
Árið 1953 er gyllinitalið 16.
Undan 16 í töflunni stendur 30.
marz. Þá er fullt tungl. Næsta
sunnudag á eftir eru páskar. Ár-
ið 1946 var gyllinitalið 9 og
tunglfylling, samkvæmt töfl-
unni, 16. apríl. Páskar urðu þá
næsta sunnudag eftir (21. ap-
■ríl).
9. Mánaðaheiti og daganöfn.
Mánaðarheitin fornu voru sem
hér segir: Þorri byrjar föstudag-
inn 23. jan. á þessu ári (1953),
Góa, sunnud. 22. febrúar, Ein-
mánuður þriðjudaginn 24. marz,
Harpa, fimmtudaginn 23. apríl,
Skerpla, laugardaginn 23. maí,
Sólmánuður, mánudaginn 22.
júní, Heyannir (miðsumar),
sunnudaginn 26. júli, Tvímánuð-
ur, þriðjudaginn 25. ágúst,
Haustmánuður (Garðlagsmán-
uður), fimmtudaginn 24. sept-
ember, Gormánuður, laugardag-
inn 24. október, Ýlir, (Frermán-
uður), mánudaginn 23. nóvem-
ber, Mörsugur (Hrútmánuður),
miðvikudaginn 23. desember.
Mánuðirnir byrja ætíð árlega á
sama vikudegi.
Merking þessara mánaðar-
nafna eru flestum auðskilin. Þó
ber ekki öllum saman um af
hverju nafnið Ýlir eða Jýlir er
dregið. Sumir telja það dregið
af jól, en aðrir af gotneska heit-
inu á nóvembermánuði, sem var
Jiuleis. Nafnið Gormánuður
verður ekki misskilið. Það er
slátursmánuður eða blóðmán-
uður. Mörsugur er skammdegis-
mánuður og mun merkja, að þá
eru farin að grennast hold á
skepnum og mörinn að rýrna.
Harpa var líka nefnd gaukmán-
uður og merkir sennilega, að þá
fara farfuglarnir að koma til
landsins og heilsa þá landinu
með söng og kvaki. Skerpla mun
vera mánaðarheiti, sem erfiðast
er að geta sér til um rétta merk-
ingu. Sumir halda að nafnið sé
dregið af að skorpna, eða þerra,
mun það hæpið. Mætti gizka á,
að það væri dregið af skerpa,
hvetja, herða á, t. d. grasvext-
inum, gróðrinum. Því að Skerpla
er vormánuður. Þorri og Góa
munu vera sömu mannanöfn og
getið er um í Fundinn Noregur í
Fornaldarsögum Norðurlanda.
Forn-íslenzku daganöfnin eru
að nokkru leyti önnur en þau,
sem tíðkuðust um og eftir Land-
námsöld, bæði hér á landi og á
Norðurlöndum. Daganöfnin bár-
ust hingað til lands með land-
námsmönnum. Þá var skiptingu
vikunnar komið í fast horf. í
fornum norskum lögum var tal-
að um tvennskonar viku, 5 daga
viku er nefndist Fimt og 7 daga
viku, er var nefnd Sjöund. Gildir
hún enn í dag.
Rómverjar gáfu vikudögunum
nöfn eftir j arðstjörnunum 7, er
þá voru þekktar ásamt sól og
mána. Fyrsti dagur vikunnar var
helgaður sólunni og nefndur
sunnudagur. Hér á landi var
hann líka nefndur sólardagur,
eða drottinsdagur. Annar viku-
dagurinn var kallaður mánadag-
ur, nú mánudagur. Þriðji marz-
dagur, týrsdagur. Fjórði merk-
úríusdagur, sami og Óðinsdagur.
Fimmti júpitersdagur, sem varð
Þórsdagur, Sjötti Venusdagur,
sami og Freyjudagur. Sjöundi
Satúrnusdagur, þvottadagur.
Eins og kunnugt er, lét Jón
biskup Ögmundsson á Hólum
breyta fornu dagaheitunum eins
og þau eru nú. Þótti honum
fornu goðanöfnin minna of mik-
ið á heiðinn sið. En aðrar þjóðir
á Norðurlöndum halda enn í dag
gömlu goðaheitunum á dögunum
og hefur ekki komið að sök.
í heiðnum sið hér á landi var
árið talið 360 dagar, þ. e. 12
mánuðir þrítugnættir. Um mið-
sumarsleytið var 4 dögum bætt
við ártalið, er nefndir voru auka-
nætur. Eru þær enn, sem sjá má
í almanakinu. Ekki var þó árinu
gerð full skil með þessu. Þá var
7. hvert ár bætt einni viku við
ártalið, hinum svo nefnda sum-
arauka, var það gert eftir tíllög-
um Þorsteins Surts. Þá var búið
að fá 365 daga ár. En það var
ekki nóg. Löngu síðar, í Kristn-
um sið, var einum degi bætt við
ártalið 4. hvert ár, sem þá er
nefnt hlaupár. Sumarið byrjar
alltaf á fimmtudag, en veturinn
á laugardag.
II.
í framangreindum köflum er
gerð tilraun til að útskýra ein-
stök atriði í almanakinu, einkum
þau, sem eru ráðgáta sumum
notendum þess. Hverju atriði, út
af fyrir sig, þyrfti þó að gera
betri skil en hér er gert. Hér
vantar tilfinnanlega rit á ís-
lenzku um efni, sem almanakið
er byggt úr. Að vísu er til gam-
alt fingrarím, en aðferðir, sem
það kennir, þykja flóknar og að
ýmsu leyti úreltar, ef bornar eru
saman við þær, sem nú tíðkast.
Flest almúgafólk er miður vel
að sér í tímatali, eða rími, enda
þó að almanök séu til á hverju
heimili á landinu. En það hefur
ekki allt af verið svo.
Fyrir rúmlega 60 árum, í þeirri
sveit, sem ég þekkti bezt, var
undravert hvað sumt eldra fólk
— konur jafnt sem karlar — var
vel heima í ýmsum atriðum í
almanaki. Það gat sagt upp á