Heima er bezt - 01.12.1955, Side 3

Nr. 12
Heima er bezt
355
Bjarni Sigurbsson:
Þáttur af Jóni Markússyni
Lón er austasta sveit i Austur-
Skaftafellssýslu. Hún er milli
Hornanna, Eystra- og Ytrahorns.
Vík er á milli Hornanna, sem
nefnd er Lónsvík. Dregur hún,
eins og sveitin nafn af lóni, sem
er skammt fyrir ofan fjöruna.
Þetta lón nær allt aS því þvert
yfir sveitina, þó ekki alveg frá
Horni til Horns. Eystri hluti þess
er nefndur Lónsfjörður. í þetta
lón renna allar ár sveitarinnar
og lækir, ásamt stórelfunni Jök-
ulsá í Lóni. Tvö útföll hefir Lón-
ið, Papós vestast hjá Syðra-Firði
og Bæjaíós nálægt miðri sveit.
Við ber að Bæjarós stíflast á
veturna, í sunnan foráttubrimi.
Stækkar þá lónið og myndast
uppistaða á engjum margra
bæja, sem frjófgar þær. Þótti
þetta heyra til happa, áður fyrr.
En fjöldi ára líður oft á milli
þess, að bæjarós stendur uppi,
sem svo er kallað, eða stíflast.
Verður þá meiri hluti engjanna
smám saman lélegur, eða með
öllu ónýtt engi. Út af engjunum
eru þó til svonefndar færir, eða
mjög blautar og rotnar engjar,
sem bændurnir nýttu, þegar ós-
inn stíflaðist ekki. Þegar svo bar
við að ósinn stíflaðist, söfnuðust
bændur saman, sem hlut áttu að
máli, skömmu fyrir sláttinn, all-
ir með skóflur, og héldu út á
fjörusandinn, til að moka út ós-
inn, eins og það var kallað, eða
rás í sandinn út til sjávar. Tók
þetta ekki mjög langan tíma,
því eftir að vatnið fór að renna,
ruddi það sér brátt nægilega
stóran farveg um lausan sand-
inn út í sjóinn. Bæjarós gegndi
þá á ný hlutverki sinu, að losa
sveitina við óþarft vatnsmagn,
sem rann um hana frá fjöllum
og jöklum.
Auk Hornanna, sem áður er
getið, takmarkast sveitin að
austan af Lónsheiði, sem er fjall-
vegur milli Lóns og Álftafjarð-
ar, en að vestan er hið alkunna
Almannaskarð, sem birtir á
björtum degi sérlega fagurt út-
sýni yfir Hornafjörð og yfir
sveitir og fjöll allrar Austur-
Skaftafellssýslu. Út í Lónsvík-
inni er varpeyja, sem Vigur heit-
ir (eins og í ísafjarðardjúpi).
Heyrir hún til Stafafelli, hinu
forna prestssetri, og færði áður
fyrr mikla björg í bú, dún, egg
og selkópa. Nú munu þessi
hlunnindi mjög hafa rýrnað.
Norðan við Lónssveitina eru há
fjöll, erfið umferðar og fremur
gróðurlítil. Þótti því fjármönn-
um hér áður fyrr, smalamennsk-
an og hirðing fjár í þessum fjöll-
um lýja taugar tánna. í þessum
bröttu og háu fjöllum, eru þó til
nöfn er benda til þess, að áður
fyrr hafi skógar klætt þessi
fjöll. Austan við Jökulsá í Lóni,
í Skaftafellsfjöllum, eru svo
nefndir Eystri-Skógar. Bendir
það til þess, að vestan Jökulsár,
hafi einnig verið skógar, sem nú
eru að mestu eyddir, nema skóg-
urinn framan í fjallshlíðinni í
Kollumúla. Hlíðin sunnan í
Kollumúla er með skógi, frá efstu
brún og niður að Jökulsá í Lóni,
sem ólgar fram kolmórauð við
rætur hennar. Frá Kollumúla til
jökulsins og upptaka Jökulsár
er fremur stutt. Hvanngræn
skógivaxin hlíð Kollumúla, eyk-
ur mjög á fegurð hinna tignar-
legu, en hrikalegu háfjalla í suð-
urbrún öræfanna.
Ég hefi hér í stuttu máli lýst
umhverfi Lónssveitarinnar. Hún
er fámenn og eyðir það litlu
rúmi, að telja upp nöfn bæjanna.
Þeir eru frá austri til vesturs
þessir: Hvalnes, Vík, Svínhólar,
Reiðará, Hlíð, Stapafell og
Brekka. Þessir bæir eru með-
fram, eða undir fjöllunum. Nær
sjónum eru Bær (margbýli til
forna), Hraunkot og Byggðar-
holt. Hef ég þá talið bæina
austan Jökulsár. Vestan henn-
ar voru þessir bæir (1899):
Krossaland, Volasel , Þórisdal-
ur, Hvammur, Þorgeirsstaðir,
Efri-Fjörður og Syðri-Fjörður.
Þar var um skeið verzlunarstað-
ur, sem nefndur var Papós,
stofnsettur um 1860. Seinna
fluttist hann til Hafnar í Horna-
firði. Þessari lýsingu á sveitinni
er ætlað að skýra frásögnina um
Jón Markússon og aðra menn, er
þar koma við sögu.
Jón Markússon er fæddur
1809. Hans er getið í kirkjubók-
um Stafafellssóknar árið 1840,
þegar hann er 31 árs að aldri.
Þá er hann bóndi í Eskifelli, sem
er nýbýli, er hann reisti inni í
afrétti prestssetursins Stafafells.
Þetta nýbýli í Eskifellsfjöllum
mun hann hafa reist um svipað
leyti. Kona hans hét Valgerður
Ólafsdóttir og er þá sögð 10 ár-
um eldri en hann Eina dóttur
barna áttu þau, er Þórey hét. Var
hún þá 10 ára gömul.
Nú verð ég eingöngu að styðj-
ast við sagnir aldraðra manna í
Lóni, er sögðu mér ýmislegt um
búskap Jóns Markússonar,
manndóm hans og dugnað og
konu hans, er þau bjuggu á ný-
býlinu Eskifelli. Var ég þá rúm-
lega tvítugur að aldri, en man
vel það, sem mér var sagt. Auk
þess sá ég þá Jón, rúmlega átt-
ræðan og kynntist honum. Mér
var sagt, að áður en hjónin reistu
nýbýlið í Eskifelli og byrjuðu þar
búskap, hefðu þau verið vinnu-
hjú. Á þeim dögum var mjög
torvelt að fá jarðnæði, því eft-
irsóknin var mikil. Og þeir, sem
ekki nutu vináttu eða frændsemi
til að ná í jarðir, urðu að sætta
sig við vinnumennsku. Nú gat
Jón enga jörð fengið, en undi
ekki lengur vinnumennskunni
og réðist þess vegna í það, að
byggja sér nýbýli inni í Eski-
fellsfjöllum. Efnið í nýbýlið,
annað en grjót og torf, varð
hann að sækja til bænda, er áttu
rekafjörur, og reyndist oft erfitt
og tafsamt að tína það saman.
Væri hægt að fá eitthvað af
efnivið í kaupstað, varð að sækja